Gabriele Münter (1877-1962). Zij stond samen met Wassily Kandinsky aan de wieg van de Duitse expressionistische kunstbeweging de Blaue Reiter, en speelde een belangrijke rol bij het tot stand komen van de eerste (tevens laatste) roemruchte Blaue Reiter almanak die in 1912 uitkwam. Münters werk werd, zoals dat gaat bij nieuwe kunststromingen, zowel geprezen als verguisd. Toch had ze succes met haar werk. Ze nam deel aan verschillende groepsexposities met haar expressionistische collega’s en had tijdens haar leven ook een aantal solo-tentoonstellingen, zowel in Duitsland als daarbuiten.

Gabriele Münter, Sneeuwlast (1943), Part. coll.

In De Fundatie in Zwolle is momenteel een overzichtstentoonstelling te zien van werk van de van oorsprong Russische Marianne von Werefkin (1860-1938), een andere kunstenares uit de kring van de Blaue Reiter. Voor mij is dit aanleiding om mijn oude liefde voor haar collega en vriendin Gabriele Münter (1877-1962) weer eens op te rakelen, mede omdat in de laatste jaren een paar interessante catalogi van Münters werk plus een uitstekende biografie (Gudrun Schury, Ich Weltkind, Berlijn 2012) zijn verschenen. In Museo Thyssen-Bornemisza in Madrid is vanaf november van dit jaar een grote overzichtstentoonstelling van Gabriele Münters werk te zien. Mag van mij ook nog wel een keer iets dichter bij huis.

 

Münter krijgt tegenwoordig de erkenning en waardering die haar toekomt voor haar rol in de ontwikkeling van het Duitse expressionisme, hoewel zij in de traditionele kunstgeschiedschrijving meestal slechts genoemd wordt als leerling en partner van Wassily Kandinsky. Het is waar, dat Münter veel van Kandinsky leerde in de jaren dat zij samen waren (1903-1915), maar het omgekeerde is ook zeker het geval, iets wat Kandinsky zelf beaamde. Kandinsky had in ieder geval veel respect voor Münters grote talent en zei daarover: ‘Ik kan jou niets bijbrengen – je bent hopeloos als leerling – alles wat ik voor jou kan doen is jouw talent behoeden en verzorgen, als een goede tuinier, zodat niets het verstoort’. Hij beweerde op een gegeven moment zelfs dat Münter hem voorbij gegroeid was (Schury 2012, 58).

Een officiële artistieke opleiding had Münter niet. In het Duitsland van de late 19e eeuw werden vrouwen nog niet toegelaten tot de officiële kunstacademies, en er zat voor vrouwen met serieuze artistieke aspiraties dus niet veel anders op dan privé lessen te nemen. En dat deed Münter. Haar creativiteit vond echter geen voedingsbodem in traditionele, academische technieken. Toen meldde ze zich in 1901 aan bij de door avantgardistische kunstenaars in München opgerichte Phalanx Schule. Haar docent was Wassily Kandinsky. Vanaf dat moment nam haar creativiteit een grote vlucht.

Gabriele Münter, Wassily Kandinsky, schilderend (1903), Lenbachhaus, München

Wassily Kandinsky, Gabriele Münter, schilderend (1903), Lenbachhaus, München

In deze decennia gebeurde er sowieso veel in de kunsten. Avant-gardistische kunststromingen hadden de traditionele academische schilderstijl al halverwege de negentiende eeuw achter zich gelaten, en aan het begin van de twintigste eeuw buitelden nieuwe stromingen en stijlen in rap tempo over elkaar heen. Het artistieke ideaal was al lang niet meer om vluchtige indrukken en de werking van het licht in snelle impressies vast te leggen. Expressie van de ervaring en het gevoel van de kunstenaar gingen een steeds grotere rol spelen. Impressionisme ging over in post-impressionisme en fauvisme en ontwikkelde zich naar expressieve kunstuitingen die we nu onder de noemer ‘expressionisme’ scharen.

Dezelfde ontwikkeling is te zien in Münters werk in de jaren dat ze met Kandinsky samenwerkte. Münter laat haar aanvankelijk impressionistische stijl los en richt zich op de uitdrukking van wat zij de essentie noemt van datgene, dat ze ziet. Vergelijk bijvoorbeeld eens onderstaande herftslandschappen uit resp. 1906 en 1910 met elkaar.

Gabriele Münter, Herfst in het park (ca. 1906), Münter und Eichner Stiftung, München

Gabriele Münter, Landweg in de herfst (1910), part. coll.

Opvallend zijn bovendien de overeenkomsten tussen Münters en Kandinsky’s werk in die jaren. Een voorbeeld:

Wassily Kandinsky, Herfststudie, Oberau (1908), Lenbachhaus, München

Gabriele Münter, Herfst in Murnau (1909), Slotmuseum Murnau

Münter hanteert een kleurrijk palet, en zet haar onderwerp op het doek met paletmes en kwast in brede streken. Het wezenlijke, de essentie, van wat zij ziet en ervaart geeft ze weer door middel van vereenvoudigde vormen en vlakken (ze was gefascineerd door kindertekeningen), intense kleuren en donkere omrandingen (zoals bij glas-in-lood ramen). Er openbaart zich een bedrieglijke eenvoud in haar werk. Haar schetsboeken verraden echter dat ze in veel gevallen voorstudies maakte, hoewel ze zelf beweerde dat ze ‘maar wat deed zoals het haar het beste uitkwam’.

Gabriele Munter, Wind en wolken (1910), Sprengel Museum, Hannover

Gabriele Münter, Landschap met witte muur (1910), Osthaus Museum Hagen

Kandinsky onderbouwde de ontwikkelingen in zijn werk met kunsttheorieën die uiteindelijk leidden tot een zuivere abstractie. Daarin volgde Münter hem niet. Sterker nog, zij beweerde simpelweg te kiezen voor die stijl die haar het beste paste om de essentie uit te drukken van wat zij zag en dat in haar ogen zo goed mogelijk weer te geven. Natuurlijk keek ze ook goed om zich heen en er zijn in haar werk invloeden te onderkennen van de traditionele, Zuid-Duitse achterglasschilderkunst, en van kunstenaars als bijvoorbeeld Matisse en Gauguin. Toch is er in haar werk door de jaren heen een tamelijk consistent en persoonlijk ‘handschrift’ te onderkennen, zeker waar het haar landschappen betreft.

Gabriele Münter, Tegen de avond (1909), part. coll.

Gabriele Münter, Kochel. Sneeuwlandschap met huizen (ca. 1909), Part. coll.

Gabriele Münter, Wegkruis bij Kochel (1909), part. coll.

Gabriele Múnter tekende, schilderde, maakte houtsneden, linoleumsneden en etsen, verzamelde en beoefende zelf ook achterglasschilderkunst, werkte met textiel en decoreerde meubels. Bovendien was ze een begaafde fotografe. Haar favoriete onderwerp was echter het landschap. Het liefst schilderde ze het platteland rond Murnau (bij München), waar ze in 1909 een huis kocht, en waar ze het grootste deel van haar leven zou wonen.

Gabriele Münter, Het Russenhuis (1931), Lenbachhaus, München

Het Russenhuis, Murnau (zomer 2011, e.f.)

Dit ‘Russenhuis’ (nu museum) werd de plek waar de avantgardistische kunstenaarsbeweging de Blaue Reiter rond 1910 door Wassily Kandinsky, Gabriele Münter, Franz Marc, Marianne von Werefkin en Alexej von Jawlensky uitgebroed werd.

Gabriele Münter, Jawlensky en Werefkin (1909), Lenbachhaus, München

Gabriele Münter, Roeipartij (1910), Milwaukee Art Museum

De jaren met Kandinsky behoren misschien wel tot Münters meest vruchtbare jaren. In ieder geval is het de periode waarin ze haar eigen beeldtaal vindt en ontwikkelt, een beeldtaal waarnaar ze steeds weer terug zal grijpen, ondanks allerlei latere experimenten met andere stijlen.

Gabriele Münter, Bomen langs landweg (1931), Schlossmuseum Murnau

Gabriele Münter, Het grijze meer (1932), Lenbachhaus, München

Gabriele Münter, Dorpsstraat in de Winter (ca. 1933), Achterglasschildering, Slotmuseum Murnau

De idylle tussen Gabriele en Wassily liep na 1915 op de klippen. Kandinsky, die in 1911 was gescheiden van zijn vrouw om met Gabriele te kunnen trouwen, bleef een huwelijk met haar uitstellen. Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak, vluchtte Kandinsky met zijn Russische ex-schoonfamilie naar Rusland en Münter nam de wijk naar Stockholm. De liefdesbetuigingen vanuit Rusland droogden op en Kandinsky trouwde in 1917 met de veel jongere Russische Nina. Een feitje wat hij verzuimde aan Gabriele te vertellen en waar zij pas in 1921 per toeval achter kwam. Wat toen volgde, was een complete ‘vechtscheiding’ rond het in Duitsland achtergebleven werk van Kandinsky. Een groot deel hiervan bleef in Münters bezit. Zij loodste dit werk uiteindelijk, niet zonder risico en goed verstopt in de kelder van haar Murnause huis, goed en wel door de Tweede Wereldoorlog heen (het was in de ogen van de nazi’s immers ‘entartete Kunst’), waarna ze het, tezamen met een groot deel van haar eigen werk, aan het Lenbachhuis in München schonk.

Het is onmogelijk om in één blog recht te doen aan de enorme breedte van Münters oeuvre. In dit blog beperk ik me daarom tot het tonen van een aantal van Münters geschilderde Murnause landschappen. Haar werk getuigt ervan dat het Zuid-Duitse, idyllische berglandschap rond Murnau haar levenslang bleef inspireren. Van enig sociaal engagement, zoals in veel werken van Von Werefkin, is bij Münter overigens geen sprake. Het is, alsof zij zich volledig onderdompelt in het landschap – er zijn huizen en wegen te zien, soms mensen. Het is een lyrische ode aan de omgeving rond Murnau, waar ze zich thuis voelde.

Stemmingen, wisselende seizoenen, levenslust maar ook rustige beschouwing, het is er allemaal in haar expressieve landschapswerk, en vooral het licht en de kleur in haar winterse sneeuwlandschappen kunnen niet anders dan goed doen in deze donkere dagen voor Kerst.

Gabriele Münter, Huis in de winterzon (1909), Van Gogh Museum, Amsterdam

Gabriele Münter, Huis met dennen in de sneeuw (1938), Des Moines Art Center

Gabriele Münter, Winterlandschap (1909), part. coll.

Gabriele Münter, Winter in het Murnauer Moos (1932), Part. coll., München

Gabriele Münter, Kerstboom van de dieren (1951), Münter und Eichner Stiftung, München

Gabriele Münter, Beekje met huizen in de sneeuw (ca. 1932), Part. coll.

Gabriele Munter, Kerstboom (1908-09), Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen, Düsseldorf

Gabriele Münter, Ontbijt van de vogels (1934), National Museum of Women in the Arts, Washington DC

LITERATUUR
– Sarah Louisa Henn, Matthias Mühling (red.), Unter Freiem Himmel. Unterwegs mit Gabriele Münter und Wassily Kandinsky (tent. cat. Lenbachhaus München), München 2020
– Annegret Hoberg, Helmut Friedel (red.), Gabriele Münter 1877-1962. Retrospektive (tent. cat. Lenbachhaus München, Schirn Kunsthalle Frankfurt, Liljevalchs Konsthall Stockholm), München 1992
– Annegret Hoberg (red.), Gabriele Münter. Das druckgraphische Werk (tent. cat. Lenbachhaus München, August Macke Haus Bonn, Schlossmuseum Murnau), München 2000
– Isabelle Jansen, Gabriele Münter 1877-1962. Mahlen ohne Umschweifen (tent. cat. Lenbachhaus München, Louisiana Museum Humlebaek, Museum Ludwig Keulen), München 2017
– Erich Pfeiffer-Belli, Gabriele Münter. Zeignungen und Aquarelle, Berlijn 1979
– Gudrun Schury, Ich Weltkind. Gabriele Münter. Die Biographie, Berlijn 2012
https://www.lenbachhaus.de/
https://www.muenter-stiftung.de/