“Een stad waarin iedereen zich thuis voelt, maak je samen”
(Michael Rakowitz, 2024)

De Amerikaanse kunstenaar Michael Rakowitz is van Arabisch-Joodse afkomst. Het lijkt een contradictio in terminis: een Joodse Arabier. Rakowitz is één van velen, van wie de joodse familie haar thuisland – in Rakowitz’ geval Irak – in de afgelopen 80 jaar moest verlaten. Het betreft een exodus van pakweg een miljoen joden uit Arabische landen, die in de geschiedenis weinig aandacht kreeg, maar nu dankzij de oorlog in Israël weer volop in de belangstelling staat. Rakowitz (1973) is zich zeer bewust van zijn multiculturele wortels. Dit uit zich in zijn werk, dat niet zelden tot stand komt in samenwerking met allerlei lokale gemeenschappen. Momenteel is Rakowitz bezig met het project Be Longing, in Den Haag, een multicultureel evenement waarbij o.a. samen gekookt en gegeten wordt. Het gebruikte serviesgoed zal vervolgens verwerkt worden in verschillende kunstwerken en installaties. 

Michael Rakowitz in zijn werkplaats (foto: Colleen Durkin, chicagomag.com)

 

‘Met het opkomende Arabisch nationalisme in de jaren dertig en de oprichting van de staat Israël in 1948 werd hun [de Arabische Joden] het leven in toenemende mate onmogelijk gemaakt. In hun eigen ogen waren ze Joodse Arabieren, maar door het Israëlisch-Arabische conflict werd deze identiteit – Joodse Arabier – een contradictio in terminis.’

meldt Elseviers Weekblad in oktober ‘23.

Rakowitz’ Joodse familie, die al meer dan 500 jaar in vrede met hun Arabische moslim-landgenoten in Irak had gewoond, werd in 1941 gedwongen om het land te verlaten. Zij verhuisden naar de Verenigde Staten, waar Michael geboren werd. Rakowitz (1973) is zich zeer bewust van zijn Irakese, Joods-Arabische wortels. Hij schuwt deze ogenschijnlijke tegenstellingen niet, in tegendeel. In zijn werk streeft hij juist naar verbinding en verzoening van tegenstellingen. Dit doet hij o.a. door het nabouwen van vernield en verloren gegaan cultuurgoed uit de oudheid, waarbij hij allerlei recycled materiaal gebruikt dat een speciale betekenis heeft. Zo bouwde hij in 2018 bijvoorbeeld The invisible enemy should not exist (Lamassu of Nineve) van Irakese dadelsiroopblikken. Het is een replica van de Assyrische ‘Stierman van Nineve’.

Michael Rakowitz, The invisible enemy should not exist (Lamassu of Nineveh), Trafalgar Square, Londen (foto: michaelrakowitz.com)

Lamassu, de ‘stierman’ is een wezen uit de Mesopotamische en Perzische mythologie, met een menselijk hoofd en het lichaam van een stier, vaak met vleugels.

Lamassu (ca. 715 BCE) uit het paleis van Sargon II in Dur Sharrukin (nu Khorsabad, Irak). Louvre, Parijs

Lamassu’s betekenis ligt in zijn kwaliteit als beschermer en helper tegen kwaad en chaos. Beelden van de Stierman werden in de Mesopotamische oudheid daarom vaak gebruikt als poortwachter bij de ingang van versterkte steden. Er stond een enorme Lamassu voor de poort van de oude Assyrische stad Nineve (nu Mosul, Irak).

Nergal Poort, Nineve. De Lamassu staat rechts in de poort (gefotografeerd in 1977) (foto: bbc.com)

De Lamassu in de Nergal Poort van Nineve, gefotografeerd in 1977 (foto: livius.org)

Dit antieke beeld van onschatbare waarde werd in 2015 door IS vernield. Allereerst werden zijn ogen met een drilboor uitgestoken, de ultieme Arabische belediging: ‘ik steek je de ogen uit’. Een aanzienlijk deel van de antieke collectie van het Mosul Museum werd vervolgens ook vernield – of illegaal verkocht. Niet alleen onder veel Irakezen, maar wereldwijd was de verbijstering en verontwaardiging om de vernieling van dit antieke erfgoed door IS groot.

De vernieling van de Lamassu van Nineve door IS in 2015 (foto: researchgate.net)

Rakowitz bouwde The invisible enemy should not exist (Lamassu of Nineve) in opdracht van de gemeente Londen. Hij gebruikte voor zijn Lamassu 10.500 Irakese dadelsiroopblikken die hij op een stalen frame monteerde. Het enorme beeld staat nu op Trafalgar Square.

Dadelsiroopblik (foto: michaelrakowitz.com)

De keus voor de dadelsiroopblikken was niet voor niets: ze vertegenwoordigen de menselijke, economische en ecologische ramp van de Irakese oorlogen sinds 1990. Irakese dadels staan namelijk bekend als de beste ter wereld en vormden na olie ooit het tweede exportproduct van Irak. Na het UN embargo van 1990 stortte deze markt in, al werden er nog wel Irakese dadels via een omweg als ‘Libanees’ op de markt gebracht.

Michael Rakowitz, The invisible enemy should not exist (Lamassu of Nineveh), Trafalgar Square, Londen (foto: michaelrakowitz.com)

De Lamassu op Trafalgar Square staat er trots bij, nog steeds – of liever: opnieuw – in zijn rol als beschermer, van een Irakees verleden, heden, en zo mogelijk ook een minder gewelddadige toekomst?

Dat dadels een grote rol spelen in de Irakese cultuur bewijst ook Rakowitz’ internationale kookboek A House With A Date Palm Will Never Starve (In een huis met een dadelpalm zal nooit honger zijn) (2018). Het vertegenwoordigt tevens één van Rakowitz’ andere creatieve projecten: koken. Samen met zijn moeder geeft hij in de Verenigde Staten workshops Irakees koken onder de ironisch-subversieve titel Enemy Kitchen. Hieruit spreekt niet alleen zijn betrokkenheid bij zijn afkomst maar ook zijn verlangen naar vrede en verbinding van volken.

(foto: bol.com)

In heel zijn oeuvre uit Rakowitz zijn belangstelling voor de complexiteit van de geschiedenis, waarbij thema’s als destructie en wederopbouw, ontbinding en verbinding hem fascineren en motiveren. Zijn installaties en projecten maken ons bewust van de gevaren van polarisatie en fundamentalisme, en zetten aan tot het zoeken naar verbinding en eenheid – ondanks culturele en religieuze verschillen. Aan ieder project gaat steeds een intensief onderzoekstraject vooraf waarbij hij lokale en internationale gemeenschappen actief betrekt bij de realisatie ervan.

Michael Rakowitz in het Molenvlietpark, Den Haag (foto: Wineke van Muiswinkel, stroom.nl)

Op dit moment is Rakowitz betrokken bij een gemeenschapsproject in Den Haag. Het plan is om in het Haagse Molenvlietpark – een archeologische vindplaats – een aantal gemeenschappelijke diners te organiseren samen met leden van verschillende Haagse migrantengemeenschappen en in samenwerking met de Haagse Participatiekeuken. Er wordt samen gekookt, gegeten en gedronken, waarbij replica’s van Romeinse borden en middeleeuwse Hollandse drinkbekers worden gebruikt en keramiek uit o.a. Suriname, Marokko en Indonesië.

Michael Rakowitz in Den Haag (foto: Frank Jansen, stroom.nl)

Gasten mogen hun eigen borden meenemen om van te eten. Na afloop van de maaltijd worden alle borden en schalen in een ritueel gebroken en de scherven verzameld om te worden verwerkt in nieuwe, multiculturele vormen van serviesgoed, die in het Molenvlietpark zullen worden opgesteld. Een deel van de scherven zal bovendien worden verwerkt in de wandelpaden van het park.

Tentoonstelling ‘Be Longing’ in de Bibliotheek Ypenburg (foto: Henriëtte Guest/Gemeente Den Haag)

Plan voor de opstelling van het nieuwe serviesgoed in het Molenvlietpark (foto: Raadsinformatie Den Haag)

Michael Rakowitz, Plan voor gebruik van scherven in de wandelpaden van het Molenvlietpark, Den Haag (foto: Raadsinformatie Den Haag)

Een kunstproject als Michale Rakowitz’ Be Longing, daar kun je alleen maar hoopvol en blij van worden. Want verlangen we in deze tijd niet allemaal naar verbinding, vrede en erbij horen?

In april van dit jaar verscheen een uitgebreid interview met Michael Rakowitz in NRC. Je kunt het HIER lezen.

De participatiediners vonden plaats op 29 en 30 juni in het Molenvlietpark.