Het kleine, pittoreske stadje Drolshagen in het Sauerland heeft zichzelf definitief op de kaart gezet. Op Pinksteren 2021 werd in de plaatselijke St. Clemens kerk een nieuw altaarstuk onthuld: een drieluik geschilderd door de gerenommeerde Duitse kunstenaar Thomas Jessen (1958).

(©​​ Thomas Jessen, 2021) 

Het parochiebestuur, de pastoor en de kunstenaar hadden wel enige discussie rond dit eigentijdse altaarstuk verwacht, maar de storm van nationale en zelfs internationale aandacht, het commentaar in kranten, op radio en tv, en de soms vernietigende kritiek op sociale media overtrof alle verwachtingen. Waarom? Kijk en lees mee…

 

(© Drolshagen.de, MvD 2025)

De St. Clemens in Drolshagen is een Romaans kerkje, waarvan de oudste delen stammen uit de 11^e eeuw. In de jaren 60 van de vorige eeuw kreeg de St. Clemens een flinke moderne aanbouw. In de afgelopen twee decennia werd het hele gebouw grondig gerestaureerd. In het kader daarvan werd ook een opdracht gegeven voor een nieuw altaarstuk voor het moderne deel van de kerk. Deze opdracht werd aanvaard door Thomas Jessen, een Duitse kunstenaar die internationale bekendheid geniet als maker van onder andere kerkelijke kunst.

Afgelopen zomer waren wij op vakantie in het Sauerland en bezochten de St. Clemens. Het fraaie Romaanse deel van de kerk is gerestaureerd, maar ook zijn gedeelten met respect voor de geschiedenis gereconstrueerd en opnieuw aangevuld en geïnterpreteerd door hedendaagse kunstenaars.

Het 11e-eeuwse doopvont (© MvD, 2025)

De zuidelijke zijbeuk verbindt het Romaanse met het moderne gedeelte via grote,  ultramarijnblauwe glazen panelen. Daar achter opent zich een ruime en lichte kerkzaal waarin een kleurrijk altaarstuk onmiddellijk in het oog springt. Dat nodigt uit om eens van dichtbij te bekijken.

(© MvD, 2025)

(©​​ Thomas Jessen, 2021)

Ik zag een aantal herkenbare motieven, maar ook veel waar ik me niet zo direct raad mee wist. Toch was mijn eerste reactie: wat een origineel werk! Mijn tweede reactie was: schiet het echter zijn doel niet voorbij als de kijker het niet begrijpt? Mijn derde reactie volgde pas na grondige bestudering van de achterliggende thematiek van dit drieluik, en was weer: wat een origineel werk!

Kijk eens mee, en laat aan het eind van dit blog weten wat jij ervan vindt.

Het eerste wat onmiddellijk opvalt op dit enorme drieluik is de in spijkerbroek en blauwe fleece pullover geklede vrouw, die op een houten keukentrap staat. Rechts staat een wat oudere man, ook in jeans, met ontbloot bovenlijf en blote voeten op de grond. Hij kijkt omhoog naar de vrouw die hem een soort band aanreikt, die hij met zijn linkerhand aanpakt. Met zijn rechterhand houdt hij een op zijn kant staand schilderij vast. Links zien we een jonge vrouw die bezig is een beeld uit te hakken. Zij staat op een klein trapje. Opvallend is het grote, helder rode vlak achter de centrale figuur, en de ultramarijnblauwe vlakken links en rechts. Ook midden boven overheerst het blauw. Er opent zich een doorkijk naar een scène, waarin vier mannen bezig zijn een afbeelding van een crucifix boven een met een wit kleed bedekte tafel op te tillen. Er is geen plafond en het blauw strekt zich uit naar boven. Het hele drieluik lijkt op een toneel, waar door verschillende figuren gewerkt wordt aan de opbouw van het decor.

(© MvD, 2025)

Het meest in het oog springend is de in het blauw geklede vrouw op de keukentrap. De kleur blauw is hier de sleutel: blauw is een Maria-kleur, net als de kleur rood van de achtergrond, waartegen deze vrouw is afgebeeld. In de middeleeuwen waren rood en blauw de meest kostbare pigmenten en hoorden daarom bij Maria – waarbij rood staat voor haar lijden om de dood van haar zoon, en blauw voor haar zuiverheid en voor het hemelse. De vrouw op de keukentrap ís Maria, Maria in jeans – de bijnaam die het altaarstuk al snel kreeg. Een vrouw van vlees en bloed, ‘gewoon een van ons’, zegt pastoor Markus Leber van de St. Clemens parochie.

(©​​ Thomas Jessen, 2021)

De rooms-katholieke kerk wordt vaak verweten niet mee te gaan met haar tijd, maar zodra ze dat wél doet, zoals hier, lijkt de wereld te klein. Mag Maria, de Moeder Gods, zomaar afgebeeld worden als een gewone vrouw in jeans en slobbertrui die eruit zien alsof ze die bij de KIK (de Duitse ‘Zeeman’) heeft gekocht?? Volgens pastoor Leber mag dat: ‘Was glauben die Leute denn? Maria ist doch nicht in Nazareth mit ‘nem Krönchen auf’m Kopf herumgerannt. Sie war immer eine normale Frau aus dem Volke.’

Wij zijn gewend aan het beeld van een geïdealiseerde Maria, in blauwe gewaden gehuld, met aureool en een hemelse blik omhoog, omgeven door wolken en schattige engeltjes, terwijl deze Maria in jeans er uitziet als je buurvrouw die op een doordeweekse dag haar ramen aan het lappen is. Maar juist door haar alledaagsheid komt deze Maria wel heel dichtbij. Je loopt niet zomaar aan haar voorbij. En dat geldt ook voor de andere figuren op het doek.

(© MvD, 2025)

De man rechts, met ontbloot bovenlijf en op blote voeten, staat daar in al zijn kwetsbaarheid. Twee motieven verraden wie hij is: hij houdt een schilderij vast en wie goed kijkt, herkent hierin Caravaggio’s Ongelovige Thomas. Thomas, één van de discipelen, geloofde niet in de opstanding van Jezus, tot hij met zijn handen de wonden daadwerkelijk kon aanraken.

(©​​ Thomas Jessen, 2021)

Ook geloofde Thomas niet in de tenhemelopneming van Maria – overigens een gebeurtenis die in de Bijbel niet voorkomt maar stamt uit apocriefe teksten en volkslegenden. Om te bewijzen dat haar tenhemelopneming werkelijk waar was, reikte Maria hem vanuit de hemel haar handgeweven gordel aan. En dat is wat we hier zien. Een letterlijke en bemoedigende ‘band’ tussen de Moeder Gods en de twijfelende, in zijn naaktheid kwetsbare sterveling Thomas.

(© MvD, 2025)

Maria is onderweg omhoog, via een ladder. De ladder is een krachtig symbool. Denk bijvoorbeeld aan de Jacobsladder die hemel en aarde verbindt (de droom van Jacob, Genesis 28). Maria volgt Christus hemelwaarts: boven Maria opent zich een doorkijk naar een ruimte zonder plafond. Door de balken heen is het oneindige blauw van de hemel te zien. In deze scène zien we Christus afgebeeld op het blauwe vlak, dat door vier mannen boven een soort altaar omhoog getild wordt. Symbool van de eucharistie? Christus stijgt omhoog, letterlijk ‘ins Blaue hinein’.  En wie zijn dan die mannen? Apostelen? Priesters? Of hedendaagse christenen, bouwend aan de kerk, ‘werkers in de wijngaard’? Zeg het maar.

(©​​ Achim Kukulies, bildtheologie.de)

De kleine scène aan de bovenkant van de rechtervleugel hoort er bij: het toont de drie vrouwen die op Paasmorgen een engel ontmoeten bij Jezus’ lege graf: hij is verrezen.

(©​​ Thomas Jessen, 2021)

Aan de bovenkant van de linkervleugel is ook zo’n klein schilderij-in-een-schilderij te zien. Het is een geboortescène: de menswording van Jezus. Daaronder zien we de Zweetdoek van Veronica met daarop de afdruk van het gezicht van Jezus. Alweer een apocrief verhaal, maar uiterst belangrijk in de rooms-katholieke traditie.

(©​​ Thomas Jessen, 2021)

(©​​ Achim Kukulies, bildtheologie.de)

Veronica was volgens de legende een vrouw, die op de kruisweg Jezus’ gezicht afdroogde, waarna een afbeelding van zijn gezicht op de doek bleef staan: het vera icon, letterlijk vertaald de ‘ware afbeelding’, en bovendien een anagram van Veronica. De zweetdoek met daarop de afbeelding van Jezus’ gelaat was in de discussie in de vroege middeleeuwen over het Bijbelse beeldverbod één van de argumenten om afbeeldingen in kerken toch toe te staan: Christus zelf was immers de enige ware, ‘mensgeworden afbeelding’ van God? De jonge vrouw links op het altaarstuk is Veronica, bezig een beeld uit te houwen, een zweetdoek. Ze staat op een klein trapje. Veronica is, net als Maria, wegbereider naar het hogere.

(©​​ Thomas Jessen, 2021)

En dan nu nog een onverwachte kers op de taart. Jessen werkt naar levend model. Voor dit altaarstuk vond hij de modellen voor Maria en Veronica onder de spelers van de tienjaarlijkse Passiespelen in het Zuid-Duitse Oberammergau. Het is bijna ongelooflijk, maar de vrouw die model stond voor Maria, speelde in deze passiespelen de rol van Maria en heet zelf óók Maria. Ze heeft een dochter die Veronica heet en beeldhouwer is – je raadt het al, zij speelde de rol van Veronica en stond model voor Jessens Veronica. Sterker nog, het beeld waaraan zij op het altaarstuk werkt, maakte zij ook daadwerkelijk. En de ongelovige Thomas? Het is de schilder zelf … die Thomas heet.

(©​​ Thomas Jessen, 2021)

(©​​ Thomas Jessen, 2021)

In de Passietijd voor Pasen en in de adventstijd voor Kerst is het altaarstuk gesloten. Bovenin is een vage weergave van de Annunciatie van de Italiaanse schilder Simone Martini (1333) te zien: de engel Gabriël komt aan Maria vertellen dat ze moeder zal worden. Onder zien we de twee vrouwen: Maria en Veronica: Passietijd. Of, zo je wilt, Maria en haar nicht Elisabeth, beide zwanger: Adventstijd. Maar ook moeder en dochter, letterlijk. Er is verbinding, verwachting, misschien een gedeeld geheim?

Is het een wonder dat dit moderne altaarstuk, dat wel degelijk stevig in de rooms-katholieke traditie staat, de gemoederen nogal in beroering bracht? Is het heiligschennis, zoals sommigen beweren? Of is het theater-achtige van de hele compositie juist een goede metafoor voor de handelingen, rituelen en symboliek van de liturgie in een kerkdienst? Is het misschien zo dat de alledaagsheid en herkenbaarheid van de figuren juist een brug slaan tussen het zichtbare en het mysterie dat niet af te beelden valt? En misschien is dat nou net wat de St. Clemens parochie wil en waar het Jessen ook om te doen is in zijn werk: het creëren van nabijheid, het dichterbij brengen van het mysterie en het onnoembare, in een eigentijdse, vertrouwde maar toch volkomen nieuwe beeldtaal. De St. Clemens zit weer vol sinds dit altaarstuk er hangt. Pastoor Leber: ‘Endlich diskutieren wir wieder miteinander über unseren Glauben.

Thomas Jessen (1958) is een internationaal gewaardeerde Duitse kunstenaar, woonachtig in het Sauerland. Hij is met name bekend om zijn kunst in kerkelijke context. Daarnaast maakt hij levensgrote portretten en legt hij zijn geliefde Sauerland vast in grote, verstilde landschapswerken. Het is de moeite waard om zijn website te bekijken: https://www.thomasjessen.de/.

Veel dank aan Thomas Jessen voor zijn positieve steun en voor het gebruik van afbeeldingen van zijn website!

Geraadpleegde bronnen: zie HIER.