Winter

Louis Apol, Bos bij winter (1875-76), olieverf op doek, ca. 80x112cm, Teylers Museum, Haarlem

Afgelopen maandag was het ‘blue monday’, de meest depressieve dag van het jaar, naar het schijnt. Dat lijkt mij kolder, hoewel de huidige lockdown een mens niet vrolijker maakt. Bovendien is het saai en grijs januariweer en verlangen we allemaal naar een beetje zon. Sneeuw zou ook fijn zijn: de hele wereld lijkt dan mooier en lichter te worden. Helaas is sneeuw in dit land dankzij de klimaatverandering een zeldzaamheid geworden. In de kunst valt er echter volop te genieten van winterse taferelen. Sommige schilders specialiseerden zich zelfs in dit genre, zoals bijvoorbeeld de Haagse kunstenaar Louis Apol (1850-1936). Apol vervaardigde vooral romantische, besneeuwde bosgezichten, maar zijn werk kreeg een uitzonderlijke wending toen hij meeging op expeditie naar Nova Zembla.

 

De negentiende eeuw was bij uitstek een tijd van wetenschappelijke expedities naar de nog ‘lege’ plekken op de wereldkaart. Vraagstukken zoals wie de eigenaar zou kunnen worden van onontdekt land, en wat de wetenschappelijke en economische waarde zou kunnen zijn van dergelijke gebieden, speelden hierbij een grote rol. Niet alleen dat, men was ook naarstig op zoek naar een noordelijke zeevaartroute naar de Oost. Dit was nog niet zo eenvoudig. Het Noordpoolgebied was veel kouder dan nu, en het bleek zelfs in de arctische zomer onmogelijk om een route door de Noordelijke IJszee te vinden waarbij men niet vastliep in kruiend ijs. Veel expedities liepen desastreus af, en dit was niet nieuw. Willem Barentsz strandde al in 1596 op Nova Zembla, en overwinterde met zijn mannen in een van wrakhout van zijn schip gebouwde hut, die de geschiedenis in ging als Het Behouden Huys (dat in 1871 herontdekt werd). Barentsz overleefde deze expeditie niet.

Christiaan Julius Lodewijk Portman, De dood van Willem Barentsz (1836), Nationaal Maritiem Museum, Londen

Louis Apol (1850-1936), die al enige reputatie had opgebouwd als schilder van winterlandschappen, was gefascineerd door het poolgebied. In 1880 meldde hij zich succesvol aan om in de voetsporen van Barentsz mee te gaan met een poolexpeditie op de poolschoener Willem Barentsz.

Louis Apol, Vertrek Willem Barentsz 3 juni 1880 (1880), Maritiem Museum, Rotterdam

Zijn opdracht was: ‘schetsen maken van het ijs en het land, vooral van die punten waaraan voor Nederland herinneringen verbonden zijn.’ Apol vatte zijn opdracht ruim op, en leverde bij terugkeer een enorme collectie aan schetsen in potlood, gouache, houtskool, aquarel en olieverf af. Niet iedereen was enthousiast over de deelname van een kunstenaar aan een poolexpeditie. Men kon zich niet voorstellen, dat dergelijk werk de eentonigheid zou ontstijgen. Apol bewees echter het tegendeel.

Louis Apol, Noorderlicht bij Nova Zembla (1880), Collectie Familie Van Bommel

Artistieke fascinatie voor het poolgebied was overigens niet nieuw. In eerste helft van de negentiende eeuw schilderden romantische kunstenaars overweldigende landschappen, waarbij de nietigheid van de mens ten opzichte van onbeheersbare natuurkrachten het thema was. Hier betreden we het gebied van het zogenaamde ‘sublieme’ in de kunst: de kijker wordt geconfronteerd met indrukwekkende en angstige taferelen, maar omdat hij zich op veilige afstand bevindt, kan hij er tegelijkertijd van genieten, en ‘heerlijk huiveren’. Het was niet eens altijd nodig, dat de kunstenaar het gebied met eigen ogen had gezien. Caspar David Friedrich (1774-1840) schilderde zijn IJszee (ca. 1823) zonder ooit in dergelijke streken geweest te zijn. De oplettende kijker ziet tussen de agressief puntige ijsschotsen, die omhoog priemen in een ijzige staalblauwe hemel, nog net de resten van een vergaan schip.

Caspar David Friedrich, IJszee (ca. 1823), Hamburger Kunsthalle

De Amerikaanse kunstenaar Frederic Edwin Church (1826-1900) kende het poolgebied wel uit eigen ervaring. In 1859 reisde hij mee met een schoener langs de kusten van Newfoundland en Labrador. Hij maakte honderden schetsen, die hij als basis gebruikte voor onder andere De ijsbergen (1861). Het was Church echter niet zozeer te doen om de kijker te laten huiveren, als wel om het scheppen van een spirituele sfeer. Voor Church was het poolgebied doortrokken van de macht en glorie van God, en hij vergeleek de kristalachtige vormen en kleuren met de muren van het Nieuwe Jeruzalem, zoals dat beschreven wordt in het boek Openbaringen:  ‘…de stad van God! de glazen zee!’ riep hij uit. Na expositie van het schilderij in New York en Boston, reisde het werk naar Engeland, waar Church merkwaardig genoeg de resten van een vergaan schip op de voorgrond van het schilderij toevoegde.

Frederic Edwin Church, De ijsbergen (1861), Dallas Museum of Art, VS

In de Nederlandse kunsttraditie is dergelijk werk zeldzaam, en Louis Apol hield zich dan ook niet bezig met het sublieme. Het werk, dat hij maakte op de poolexpeditie, heeft meer het karakter van een documentaire.


Louis Apol, Russisch reddingsstation te Karmakuli op Nova Zembla (1880), houtskool en gouache op papier, ca. 30x48cm, Scheepvaartmuseum, Amsterdam. Hier vroeg de commandant van de Willem Barentsz meteorologische gegevens op.

Louis Apol, De Willem Barentsz op Spitsbergen (1880), part. coll.

Ondanks dat Apol geen enkele scheepvaart-ervaring had, draaide hij aan boord van de Willem Barentsz volwaardige diensten als bemanningslid, inclusief de nachtelijke hondenwacht en bemanning van het kraaiennest. Dit laatste had als voordeel dat hij een fantastisch en inspirerend uitzicht had, en de meest fraaie luchten en panorama’s kon vastleggen.


Louis Apol, De kunstenaar bezig naar het kraaiennest te klimmen (1880), potlood, aquarelverf en gouache op papier, 25×15,7cm, Rijksmuseum, Amsterdam


Louis Apol, Middernachtzon boven de Noordelijke IJszee, detail (1880), aquarel op papier, ca. 33x48cm, Scheepvaartmuseum, Amsterdam

Louis Apol, De schoener Willem Barentsz in de Noordelijke IJszee (Fata Morgana) (1880), potlood en houtskool op papier, ca. 32x48cm, Scheepvaartmuseum, Amsterdam

De commandant van het schip vermeldde in een brief, dat Apol zich uitstekend schikte in het leven aan boord, en uiterst tevreden was. Ondertussen had hij altijd en overal een schetsboekje en een potlood op zak. Hij legde niet alleen het poollandschap vast, maar ook het leven aan boord, in vier schetsboeken met potloodschetsen, ongeveer 200 gouaches en een aantal kleine olieverfschilderijen.

Louis Apol, Nova Zembla (1880), gouache op papier, ca. 11x14cm, part. coll.

Louis Apol, In de kajuit van de Willem Barentsz (1880), gouache op papier, 16x25cm, Rijksmuseum, Amsterdam

In Apols werk komen zelden mensfiguren voor, en wanneer aanwezig, spelen zij slechts een ondergeschikte rol als ‘stoffering’. Zijn portretten van leden van de Nenets gemeenschap zijn dan ook uitzonderlijk. Deze inheemse bewoners van de poolgebieden van Noordoost-Europa en Noordwest-Siberië waren door de Russen op Nova Zembla geplaatst om te voorkomen dat de Noren voet aan de grond zouden krijgen in dit gebied.


Louis Apol, Nenets familie op Nova Zembla (1880), Scheepvaartmuseum, Amsterdam


Louis Apol, Portret van een Nenets, te Karmakuli op Nova Zembla (1880), potlood, aquarel en gouache op papier, 16x25cm, Rijksmuseum, Amsterdam

Er is ook een schets waarop hij zichzelf afbeeldt, al tekenend in de kou.


Louis Apol, De schilder, staande te tekenen, vergezeld van de scheepshond, en een geweer over de schouder (1880), aquarel op papier, ca. 3*x21cm, Rijksmuseum, Amsterdam

Naast het documentaire werk maakte Apol een aantal werken, die los stonden van zijn opdracht, louter en alleen omdat de esthetiek van het poolgebied hem bijzonder aansprak. Het werk dat hij tijdens de expeditie maakte, beschouwde hij overigens niet als voorstudies maar als voltooide, zelfstandige werken, wat in die tijd beslist ongebruikelijk was. Vergelijk het met de Franse impressionisten die in dezelfde periode nogal wat kritiek kregen op hun ‘onafgemaakte’ impressies.

Louis Apol, IJsberg in de Noordelijke IJszee (1880), gouache en aquarel op papier, 45x54cm, part. coll.

Louis Apol, Zon over Nova Zembla (1880), gouache op karton, ca. 17x22cm, part. coll.

Na thuiskomst had Apol veel succes met zijn werk en gebruikte het ook regelmatig als basis voor nieuwe werken. Hij vervaardigde indrukwekkende schilderijen, die echter meer bestudeerd, meer romantisch zijn, en de impressionistische, soms rauwe spontaniteit van zijn reisschetsen missen.

Louis Apol, De schoener de Willem Barents op expeditie in de Noordelijke IJszee (1898), olieverf op doek, ca. 70x107cm, Scheepvaartmuseum, Amsterdam

Thuis in den Haag vond Apol zijn onderwerpskeus als vanouds vooral in de natuur dichtbij. Hij hield van de landelijke omgeving van Den Haag, waar hij woonde, en vooral van het Haagse Bos, dat toen nog niet ingesloten was door de stad. Het zijn beslist ‘warmere’ wintertaferelen dan zijn ijzige poollandschappen.


Louis Apol, Winter in het Haagse Bos (z.j.), Olieverf op doek, 70x54cm, part. coll.

Louis Apol, Haagse Bos in de winter, met toegangspoort (z.j.), olieverf op doek, ca. 56x78cm, part. coll.

Louis Apol, Januari-avond in het Haagse Bos (1875), Rijksmuseum, Amsterdam

Apols werk leek langzamerhand een enigszins routinematige kwaliteit te krijgen, al bleef het uitstekend verkopen, mede dankzij de reguliere afname van kunsthandelaar Goupil in Den Haag. Goupil betaalde standaardprijzen per afmeting, ongeacht onderwerp en misschien ook ongeacht kwaliteit. Wellicht was dit aanleiding voor de kritiek dat Apol steeds maar hetzelfde schilderde: ‘Het is witte verf, maar geen sneeuw’, aldus de Zwolse Courant op 8 augustus 1883. Toch is dit niet helemaal terecht, wanneer je de vele ‘tinten wit’ ontdekt in Apols sneeuwschilderijen. Jaloezie van vakgenoten kan hier ook een rol hebben gespeeld. Apol was immers een van de eerste succesvolle schilders van de opkomende Haagse School en zijn werk verkocht als warme broodjes, zowel in binnen- als buitenland.

Tegen 1890 sloeg in Den Haag de stadsuitbreiding toe. Apol had al een aantal studiereisjes naar het gebied van de Veluwezoom gemaakt, waar in Oosterbeek een kunstenaarskolonie gevestigd was. In1886 trouwde hij met Catharina Elizabeth Kraijesteijn (1868-1955), dochter van de uitbater van Hotel Kraijesteijn in Rozendaal, een populaire verblijfplaats voor kunstenaars. Het kersverse echtpaar verhuisde naar Velp. Het landschap van de Veluwezoom inspireerde Apol, net zo als eerder het Haagse Bos, tot het maken van winterse taferelen.


Louis Apol, Winterse boslaan met paard en wagen (z.j.), olieverf op doek, ca. 65x85cm, part. coll.

In 1892 verhuisde het gezin Apol weer naar Den Haag, en in 1894 kocht Apol een herenhuis aan de Wilhelminastraat in het deftige Bezuidenhout, vlakbij het Haagse Bos. In 1895 kreeg hij daar een belangrijke opdracht: een panorama van Nova Zembla. Het publiek was enigszins uitgekeken op het panorama van Mesdag in Den Haag, en had behoefte aan iets nieuws en spannends. Het werk zou worden tentoongesteld in het Panoramagebouw aan de Plantage Middenlaan in Amsterdam. Op 30 juli 1896 werd het panorama geopend, en trok in de eerste zes weken al 20.000 bezoekers. Het werk is deels gebaseerd op Apols schetsen en zijn herinneringen, en deels op foto’s, maar bevat waarschijnlijk ook een flinke dosis fantasie.

Louis Apol, Panorama Nova Zembla (gedeeltelijk), fotomontage van het verloren panorama van Apol

Het geheel toonde de indrukwekkende, onherbergzame wereld van Nova Zembla, waarin mensen slechts nietige stipjes zijn. Het panorama werd tot 1901 tentoongesteld, waarna het opgeslagen werd op de zolder van het Panoramagebouw. Wat er toen gebeurd is, is niet helemaal duidelijk, maar het werk is later nooit teruggevonden (mogelijk verbrand). Gelukkig zijn er foto’s van het panorama, waarschijnlijk in 1896 gemaakt door Gustaaf Oosterhuis (1858-1938). Op basis van dit fotomateriaal werd in 2019 in Museum Panorama Mesdag, in de tentoonstelling Louis Apol op Nova Zembla,  een levensgrote reconstructie van het panorama van Apol getoond.

Apols poolreis geniet tegenwoordig hernieuwde belangstelling, mede dankzij actuele vraagstukken rond klimaatverandering en internationale rechten (en plichten) ten aanzien van de poolgebieden.  De poolwereld, die Apol schetst, bestaat niet meer, en zijn werk drukt ons daardoor op een paar verontrustende feiten. Zijn brave, maar niettemin sfeervolle besneeuwde bosgezichten uit het Haagse Bos hebben hun charme echter allerminst verloren. We zullen het daarmee moeten doen, want sneeuw wordt in ons land helaas ook zeldzaam. De koek en zopie zullen we er maar bij denken.

Louis Apol, Besneeuwde bosvijver (z.j.), olieverf op doek op paneel, ca. 26x36cm, part. coll.

Bronnen (o.a.):
Suzanne Veldink, Louis Apol op Nova Zembla, Schiedam 2019 
Websites van diverse musea, o.a. Rijksmuseum, Teylers Museum, Museum Panorama Mesdag
Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis RKD

9 gedachten over “Winter

  1. Leuk om dit te lezen! Louis Apol was een achter neef van mijn grootmoeder en ik heb nooit geweten hoe belangrijk zijn werk bij deze klimaat verandering eigenlijk is. Hij hield ook van de natuur en ik kom er ook achter waar een stukje van de artistieke DNA in mijn familie vandaan komt.

  2. Beetje late reactie, maar ik heb zojuist deze blog over de winter gelezen. En er weer van genoten, Marijke! Wat is besneeuwd landschap toch mooi. En verrassend deze Louis Apol, want ook ik had ook nog nooit van hem gehoord. Mooi werk, rake verbeelding van mensen en de natuur. Het is nog steeds geen winter, nu zelfs met regen, wind en 13 graden ronduit herfst. Maar het kan nog hoor!

  3. Nooit eerder van Louis Apol gehoord.
    Wat een mooie luchten schilderde hij.
    En ook dat ijs in de ijszee.
    Ik moet een keer naar het scheepvaartmuseum dus.
    Dank.
    Aleke

  4. Mooi Marijke, een kennismaking met – voor mij- totaal onbekend, maar de moeite waard. Is er ergens werk van hem te zien?

  5. Prachtige serie schilderijen, kende Apol niet maar vond het een geweldige kennismaking. Heb m’n wintersport dit jaar door Corona weer moeten missen maar ik geniet altijd heel erg van winterlandschappen, dkike sneeuw op de bomen, hekjes en paaltjes, jammer dat we er hier zo weinig meer van meekrijgen.

  6. Prachtige schilderijen van Nova Zembla en ook die winterse taferelen uit eigen land zijn heel sfeervol. Leuk om telkens nieuwe dingen te ontdekken door jouw verhalen.

  7. Onder de indruk, vooral van zijn “noordelijke” tekeningen, gouaches, schilderingen.
    Ik kende hem niet, ik waardeer deze blog over hem!

  8. Nog nooit van Louis Apol gehoord maar de kennismaking bevalt! Wat heeft hij
    mooie werken gemaakt! Prachtig al die sneeuw, van mij mag het meteen gaan sneeuwen, een paar weken achter elkaar……
    Bedankt voor deze kennismaking!

  9. Mooi hoor, die Apol! Bedankt voor deze kennismaking.
    Intussen verlang ik hevig naar de lente!

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *