Het is bijna Pasen. In het kerkelijk jaar is dit de Stille Week, een week van stilte en overdenking. De donkere maanden zijn inmiddels voorbij, althans op de kalender. Het is vroeg licht, de zon schijnt, maar ondanks dat de lente aan alle kanten uit de grond bruist, is het momenteel stiller dan ooit. Zelden deed de Stille Week haar naam meer eer aan. Het licht was er overigens eerder dan de zon of maan, althans volgens het eerste Bijbelboek Genesis. Licht, goddelijk licht zo u wilt, is blijkbaar iets essentieels en bestaat volgens deze religieuze interpretatie ook zonder materiële bron.

Het is daarom niet voor niets dat het juist kerken zijn waarin ‘licht’ een belangrijke rol speelt. In veel middeleeuwse kerken valt het licht naar binnen door grote gebrandschilderde ramen. Meestal zijn dat eeuwenoude ramen, maar soms ook nieuwe ramen, gemaakt door hedendaagse kunstenaars. Ik neem u graag mee naar een aantal Engelse middeleeuwse kerken, waar ik fascinerende glas-in-loodramen tegenkwam van de hedendaagse glaskunstenaar Thomas Denny.

Hereford Cathedral, Thomas Traherne Windows (detail)

Niet dat het altijd zo licht was in een kerkgebouw. De oudste christelijke kerken waren zelfs vrij donker. Het beetje licht dat daar binnenviel verlichtte samen met het kaarslicht vaak de reflecterende schittering van prachtige mozaïeken. Ook de romaanse kerken met hun zware bouw en kleine vensters waren vrij donker. Toen echter in de loop van de twaalfde eeuw een vernieuwende bouwstijl langzaam maar zeker de sobere, stoere romaanse bouw begon te vervangen, kwam er letterlijk meer licht in de kerk. De oude romaanse kerkmuren waren zo dik en hadden zo weinig ramen, omdat ze het gewicht van de hele dakconstructie moesten dragen, en zo moesten voorkomen dat het gebouw door de zijwaartse spatkrachten letterlijk uit elkaar zou vallen. Dankzij nieuwe bouwtechnieken werden deze spatkrachten opgevangen door een constructie van pijlers en spitsboogconstructies, aan de buitenkant geschoord door steunberen en luchtbogen. Binnen zag men vanuit enorme bundelpijlers het geraamte van het gebouw omhoog rijzen tot in de ribgewelven. De ruimten tussen de pijlers was niet meer nodig om het dak te ondersteunen en kon worden opgevuld met glas. De gotiek – een term die pas eeuwen later aan deze bouwstijl zou worden gegeven – was geboren. Vanaf die tijd schoten de kathedralen de hoogte in – en dat was zeker niet alleen een eerbetoon aan de Allerhoogste, maar ook een uitgesproken aardse kwestie van ambitie en concurrentie: wie bouwt de hoogste? In Frankrijk leidde dit in 1284 tot het gedeeltelijk instorten van het 48 meter hoge koor van de kathedraal van Beauvais, die men nét ietsje hoger had willen bouwen dan de kathedraal van Amiens.

De techniek van glas-in-lood stamt al uit de oudheid. In de gotische kathedraal komt deze techniek echter tot volle bloei. De schitterende glas-in-loodramen die in veel middeleeuwse kerken zijn te bewonderen bewerkstelligen een indrukwekkende visuele ervaring. Middeleeuwse auteurs spreken van het ‘goddelijk licht’ dat door de vensters valt en zo de uitgebeelde figuren en verhalen in het ‘ware licht’ zet, de harten van de gelovigen verlicht, en hen verheft uit alledaagse zorgen. Er werd als het ware een klein stukje hemel op aarde gecreëerd. Zo hoopte men met behulp van materiële schoonheid de devotie te bevorderen. Veel glas-in-loodramen in middeleeuwse kerken zijn ook middeleeuws. Er zijn echter ook veel voorbeelden te noemen van indrukwekkende glas-in-loodramen, gemaakt door hedendaagse kunstenaars. Een van hen is de Britse Thomas Denny (1956). Ik kwam zijn werk in verschillende Engelse kerken en kathedralen tegen, en raakte er diep van onder de indruk.

Gloucester Cathedral, St. Thomas Windows. Het middenraam toont de ‘ongelovige’ apostel Thomas, knielend voor de verrezen Christus.  De Thomas Windows behoren tot Denny’s vroege werk en de stijl ervan vertoont duidelijke overeenkomsten met ramen van Marc Chagall.

Thomas Denny is kunstschilder, maar specialiseerde zich in het vervaardigen van gebrandschilderd glas. Inmiddels heeft Denny ramen gemaakt voor meer dan vijftig kerken en kathedralen, voornamelijk in Engeland. De ramen worden gemaakt volgens een zeer bewerkelijk ambachtelijk proces. Dunne, deels gekleurde lagen glas worden op elkaar bevestigd, en geëtst met fluorwaterstof, waardoor kleurnuances en patronen ontstaan. Delen van het glas worden volgens een eeuwenoude techniek bewerkt met zilvernitraat, waardoor de lichtgele tot diep-goudgele tinten ontstaan. Vervolgens wordt het raam tot in de kleinste details beschilderd met glasverf, en met kwasten, vingers, doekjes, bewerkt, gepoetst, bekrast en soms ook beschreven. De loodstrips, waarmee de grillig gevormde stukken glas aan elkaar bevestigd zijn, meanderen als het ware door de voorstelling heen. Zo ontwikkelde Denny in de loop der jaren een geheel eigen, herkenbaar handschrift. Het resultaat is van een fascinerende, vibrerende schoonheid.

Durham Cathedral, Transfiguration Window, dat de gedaanteverandering van Christus voor de ogen van zijn leerlingen uitbeeldt, zoals beschreven in de Evangeliën. In het detail zien we een toeschouwer.

Denny’s ramen verdienen het om van heel dichtbij bekeken te worden. Ze zijn tjokvol detail, beweging en sprankeling van kleur, en zetten de ruimte in een welhaast onaards licht. Tot in de kleinste details zijn deze ramen het bekijken waard, en de héél geduldige beschouwer (met goede ogen en een verrekijker) ontdekt zelfs hier en daar een glanzend insekt.

Hereford Cathedral, Thomas Traherne Windows (detail).

De ramen van de St Katharina en St Johannes de Doper Kapel in de indrukwekkende abdijkerk van Tewkesbury zijn, van al Thomas Denny’s ramen die ik gezien heb, mijn favoriet.

Tewkesbury Abbey Church, Ora et Labora Windows.

Deze ramen laten in een werveling van kleur en detail de mens in het paradijs zien, te midden van de schoonheid van de schepping. De mens die, verjaagd uit het paradijs, de aarde bewerkt, voedsel verbouwt, en bomen plant. En de mens die stilstaat om dit alles te overdenken. Het thema van deze ramen is: Ora et Labora, bid en werk.

Een van de Ora et Labora ramen is geïnspireerd op Haggaï 2. Deze oudtestamentische profeet geeft een goddelijke boodschap door, aan mensen wiens werk helemaal vastloopt: Houd vol! Ik ben bij u. Het andere raam heeft Johannes 6 als inspiratiebron: de wonderbaarlijke broodvermenigvuldiging.

Alles wat je deelt, vermenigvuldigt zich. Dat geldt helaas voor een virus. Maar het geldt ook voor héél veel goede en mooie dingen. Houd dus vol, in deze tijd van afstand en isolatie. Het wordt weer lichter. Of, in de woorden van Thomas Denny: It makes more sense to work back to light. 

Ik wens u goede, lichte Paasdagen!

De afbeeldingen van ramen van Thomas Denny zijn afkomstig van zijn website https://www.thomasdenny.co.uk/, en gebruikt met toestemming van de kunstenaar. Fotograaf: James O. Davies