Papier is een fascinerend materiaal. Wanneer je nog in de veronderstelling verkeert, dat papier iets is, waarop je boeken kunt drukken, tekeningen kunt maken, boodschappenlijstjes schrijven (of nog prozaïscher dingen mee kunt doen op het kleinste kamertje), maar niet veel meer, dan is het aan te raden een bezoek te brengen aan de Papier Biënnale. Deze vindt om het jaar plaats, afwisselend in Museum Rijswijk en in het Coda Museum Apeldoorn. Recent bezocht ik samen met mijn papier-minnende vrouwenkollektief de Deense Dames de Coda Paper Art 2021 tentoonstelling.

 

CODA Paper Art is een tweejaarlijkse tentoonstelling van papierkunst. Dit varieert van kleine objecten, sieraden en subtiele boekkunst, tot mini-steden van papier, volwassen meubels en meer dan levensgrote installaties. Kunstenaars spelen in op actuele situaties, of tonen hun persoonlijke fascinatie met het materiaal – of beide. Met de inzet van technische snufjes (zoals de 3D printer), wonderlijke materiaalcombinaties en ambachtelijk monnikenwerk zijn intrigerende, bijzonder esthetische, soms verontrustende, maar soms ook hilarische papieren kunstwerken vervaardigd. Dit jaar is het werk van 49 kunstenaars uit binnen- en buitenland te zien, teveel om hier op te noemen. Ik kies er daarom voor – heel comfortabel – om in dit blog een kleine selectie aan werken te laten zien die mij om verschillende redenen het meeste aanspraken, en bleven ‘haken’.

Zimoun, Akoestische installatie

Het eerste, wat opvalt zodra we de tentoonstelling binnenkomen, is een enorm lawaai. Het is afkomstig van een gigantisch architectonisch bouwsel van kartonnen dozen. Het geluid is allesdoordringend, en ik vraag me af, of ik dat een tentoonstelling lang verdraag. Binnen in het ‘gebouw’ begrijpen we, waar het geluid vandaan komt.

Op elke doos is een slinger met een balletje eraan bevestigd, dat door middel van een elektromotortje in de doos in beweging wordt gezet: het balletje en de doos vormen zo een drum. Tel maar op: een paarhonderd balletjes slaan op een paarhonderd lege dozen, echter niet simultaan. Het werk is gemaakt door de Zwitserse kunstenaar Zimoun, wiens specialiteit het is om met eenvoudige, functionele materialen en geluidseffecten een indrukwekkende spanning teweeg te brengen tussen orde en chaos. Gelukkig waren er pauzes in dit uiterst originele, maar nogal oorverdovende concert.

Anita Brendgens, Bank met afvalbak

Van een heel andere orde is de feeërieke installatie van de Duitse kunstenares Anita Brendgens. Een wit bankje, met daarnaast een witte, ouderwetse ‘zinken’ afvalbak, lijken te zweven in de ruimte, als geestverschijningen – maar in werkelijkheid papieren afdrukken – van concrete objecten. Zelfs het afval van wat ooit fastfood verpakking was, is van een bijna onwereldse schoonheid.

Op de vloer, in een hoek, staat een grote groep zandkleurige, voorovergebogen figuren, De Rouwenden, een installatie van de Belgische kunstenaar Johan de Wit. Het zijn aandoenlijke, grote, verkreukelde melkpakken, die ieder een eigen persoonlijkheid lijken te hebben.

Johan de Wit, Les Pleurants (De Rouwenden)

De Wit verwijst met deze installatie naar het werk van de middeleeuwse beeldhouwer Claus Sluter (Haarlem 1350 – Dijon 1406), die het praalgraf voor de Bourgondische hertog Filips de Stoute (1342 – 1404) in Dijon maakte. Dit imposante praalgraf omvat 37 albasten beeldjes van rouwende figuren: Les Pleurants. In de verkreukelde, gebogen vormen van de melkpakken zag De Wit deze ontroerende, rouwende beeldjes terug.

Claus Sluter, Praalgraf van Filips de Stoute (ca. 1404), Stichting van Champmol, Dijon

Johan de Wit, Les Pleurants (De Rouwenden)

Wij staan vervolgens totaal geboeid met de neus bovenop de papiersculpturen van Josefien Alkema (NL),  omdat niet alleen de verstilde schoonheid ervan ons intrigeert, maar ook de manier waarop zij ze gemaakt heeft.

Josefien Alkema, uit de serie Terp

Josefien Alkema, uit de serie Terp

Josefien Alkema, uit de serie Terp

Alkema’s werken ontstaan door stapels op elkaar bevestigde oude tekeningen met een mesje te bewerken en uit te snijden. Volgens de kunstenares geven de lagen een stapeling van tijden aan, zoals jaarringen in een boom en zoals aardlagen, verwijzend naar dynamische groeiprocessen in de natuur. De werken zij van een sterk aardse schoonheid en herinneren, naar haar eigen zeggen, aan de ervaring opgenomen te zijn in een groter, natuurlijk geheel.

Met dezelfde concentratie bekijken we Fields, van Zaida Oenema (NL), werken die zijn geïnspireerd op wisselende patronen van licht en schaduw in een wuivend grasveld.

Zaida Oenema, Fields

Met chirurgische precisie hanteert de kunstenares haar grafietpotlood en mesje, en snijdt en vouwt zij in haar papier, totdat een compositie van lijnen, vlakken en subtiele schaduwen ontstaat. Haar werk heeft wel iets weg van dat van Nul-kunstenaar Jan Schoonhoven, maar het is verfijnder en beweeglijker.

Het wekt geen verbazing, dat één zo’n werk het resultaat is van maandenlang monnikenwerk. Het ritme en de herhaling van patronen belichamen concentratie en verstilling. Maar de kunstenares wil niet, dat haar werken alleen als verstilde abstracties gezien worden – zij duidt ze liever als een muziekpartituur met een vaste structuur maar toch een menselijke lading: een middel tot communicatie, een ‘stille conversatie’.

Dan belanden we bij de serie Maskers van de Franse kunstenaar Junior Fritz Jacquet. Hij maakte deze verrassende, wonderlijke, hilarische, maar toch ook menselijke maskers van… wc-rolletjes.

Junior Fritz Jacquet, Masks

De talloze grappen, die in corona-tijd de ronde deden over het hamsteren van WC-papier geven dit werk ook nog eens een bizarre, actuele lading. De wonderlijke gezichtjes kijken ons aan als zovele wezens uit een schilderij van Jeroen Bosch, of, eigentijdser, uit Jim Henson’s Creature Workshop.

Van een indrukwekkende schoonheid vinden wij het werk van de Zuid Afrikaanse kunstenares Barbara Wildenboer. Zij maakt objecten van oude boeken. Dat klinkt simpel, maar is het niet. Het werk van Wildenboer kan, net als het werk van Oenema, geschaard worden onder de noemer ‘monnikenwerk’. Wildenboer haalt een boek uit elkaar, versnijdt met eindeloos geduld de bladzijden tot grillige vormen, en bouwt het daarna weer op. Het resultaat is adembenemend.

Barbara Wildenboer, Boeksculpturen

In plaats van de harde vormen en het gladde materiaal van het boek, ontstaat een sculptuur met een uiterst spannende gelaagdheid, diepte, en structuur. Met dit werkproces, en het uiteindelijke resultaat, wil de kunstenares niet alleen onze aandacht vestigen op vastgeroeste ideeën over kunst, maar ook op de manier waarop wij met de wereld omgaan in een afwisselend, maar bloedserieus spel van destructieve en creatieve krachten.

Het zal wel aan onze fascinatie voor boeken, boek-kunst en grafiek te maken hebben, dat ook het boek-werk Kinotaphia (massagraf) van de Griekse kunstenaar Ioannis Anastasio ons bijzonder aansprak.

Ioannis Anastasio, Kinotaphia

Anastasio noemt zichzelf onderzoeker van de herinnering en het geheugen, en beschouwt boeken als voertuigen, waardoor herinneringen kunnen worden opgeslagen en aan het nageslacht overgedragen. Aan dunne touwen, tegen een witte muur, hangen tientallen stapeltjes papier. Het zijn gestapelde boekfragmenten. Op de snijkant van deze stapeltjes drukte de kunstenaar met een zeefdruktechniek portretten af: het zijn te onderscheiden individuen, maar wij (her)kennen ze niet (meer). In hun anonimiteit maken ze volgens Anastasio deel uit van een complex web van collectief geheugen. De sobere vormen intrigeren door hun ritme en herhaling, die nog versterkt wordt door hun grillige schaduwen op de muur.

We zijn tenslotte plezierig onder de indruk van het werk van Vera van Wolferen (NL). Deze kunstenares creëert fascinerende, gedetailleerde miniatuurwerelden van wit karton. De papieren camper met complete inrichting die zij voor CODA maakte, geeft een vrolijk inkijkje in het leven van de vakantieganger, en brengt het werk van Van Wolferen letterlijk en figuurlijk heel dichtbij.

Vera van Wolferen, Camper

Bij de camper ligt een boek met de veelzeggende titel: ‘Campers and their owners – Collected Species’. Op het boek ligt een briefje, met daarop de volgende tekst: ‘The beauty of life is in small details, not in big events.’ Dit lijkt me een heerlijk en aanbevelenswaardig motto om mee op vakantie te gaan!

Ik laat hier werk van slechts negen kunstenaars zien. Dat wil niet zeggen, dat het werk van de overige 40 kunstenaars op de tentoonstelling niet de moeite waard is, integendeel. Ga vooral zelf kijken: CODA Paper Art is nog te bezoeken tot 9 januari 2022.