Filmstill uit de documentaire Rivers and Tides (2001)

Wie had kunnen bedenken, dat mijn liefde voor en verbondenheid met het boerenland nog eens samen zou kunnen gaan met mijn passie voor kunst. Het is misschien een ongewone combinatie, maar niet uniek. Deze verbondenheid is ook aanwezig bij de Britse land art kunstenaar Andy Goldsworthy, aan wiens werk ook het vorige blog gewijd was. Goldsworthy’s belangstelling voor het Britse platteland kreeg in de periode 1996-2009 gestalte in het grootste sculpturale kunstproject ter wereld: het Sheepfold Project in Cumbria. Tijd voor een (voorlopig virtuele) reis naar Engeland.

 

In het vorige blog zagen we hoe Goldsworthy werkt in de natuur, met natuurlijke materialen. De kunstenaar blijkt echter moeite te hebben met het imago van romantische ‘natuur-goeroe’ dat hij hiermee heeft opgelopen. In de eerste plaats voelt hij zich verbonden met het eeuwenlange door mensen bewerkte en gevormde Engelse agrarische platteland, en beschouwt de periode, waarin hij als jonge boerenknecht op een boerderij in Leeds werkte, als essentieel voor zijn vorming als kunstenaar. Dit platteland heeft volgens hem weinig met een geïdealiseerde of heilzame ‘wilde natuur’ te maken. Wél met een door de eeuwen heen door keihard werken ontwikkelde agrarische cultuur, die allesbehalve vreedzaam of therapeutisch is.

Andy Goldsworthy, Traditionele stapelmuurtjes, met schapenwol bekleed. Filmstill uit de documentaire Rivers and Tides (2001)

In een interview met Patrick Barkham (The Guardian, 03-08-2018) verwoordt hij dit als volgt:

Dit tamelijk romantische beeld van mij, in mijn eentje erop uit, met koeien die naar me staren…. Wel, de koeien zijn vlees en de schapen zijn wol, en de reden dat hier geen bomen groeien is dat de schapen alles opvreten. Zij hebben een enorme, historisch bepaalde impact op de natuurlijke omgeving, maar worden afgeschilderd als wollig en schattig. Het landschap is niet wollig en schattig.*

Landschap in Cumbria (foto: Steve Coldray Photography)

Het landschap van Cumbria, een gebied waar vanouds vooral schapen gehouden worden, is dooraderd met de bekende stenen stapelmuurtjes die verschillende percelen van elkaar scheiden. Ondanks hun rustieke charme zijn deze stapelmuurtjes voor een aanzienlijk deel het gevolg van een stuk sociaal-politieke Engelse geschiedenis: de parlementaire Enclosure Acts (‘insluitingswetten’) uit de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw. Deze wetten boden grootgrondbezitters de mogelijkheid om tot dan toe gemeenschappelijk gebruikte gronden letterlijk in te sluiten voor eigen gebruik, wat  desastreuze gevolgen had voor de talrijke kleine schapenhouderijen die ervan afhankelijk waren. Tegen het midden van de negentiende eeuw was in Noord-Engeland bijna 50.000 hectare aan gemeenschappelijke gronden door landeigenaren met toestemming van het Parlement ommuurd.

In dit stelsel van stapelmuurtjes werden op praktische plekken zogenaamde sheepfolds gebouwd: omheinde kralen waarin schapen verzameld en verzorgd konden worden. Naast de reguliere sheepfolds zijn er ook zogenaamde washfolds, die gebruikt werden voor het wassen van de schapen vóór het scheren. Deze bevinden zich altijd aan de oever van een beek of riviertje. Pinfolds dienden voor het tijdelijk opbergen van rondzwervende schapen van onduidelijke herkomst, en zijn altijd in of aan de rand van een dorp te vinden.

Vervallen sheepfolds, Ramps Gill, Cumbria (foto: https://www.geograph.org.uk/of/sheepfolds)

Walling, het bouwen en onderhouden van de zonder metselspecie los opgestapelde stenen stapelmuurtjes en sheepfolds, waarvoor de stenen uit de te omheinen percelen worden gehaald, is een eeuwenoud, doch uitstervend ambacht en is mede daardoor zo kostbaar geworden dat de meeste schapenhouders tegenwoordig hun toevlucht nemen tot afrastering met draad. Als gevolg hiervan zijn veel van de traditionele stapelmuurtjes en sheepfolds in verval geraakt. In de afgelopen decennia worden sheepfolds echter in toenemende mate beschouwd als waardevol agrarisch erfgoed.

Stapelmuren met prikkeldraad, Cumbria

Er zijn in het Noord-Engelse Cumbria verschillende initiatieven opgestart om vervallen sheepfolds in kaart te brengen en waar mogelijk te restaureren. In verband hiermee kreeg Andy Goldsworthy in 1996 van de Cumbria County Council de opdracht om een land art project te starten, het Sheepfolds Project (1996-2009). Voor dit project restaureerde Goldsworthy samen met zijn team van wallers een kleine vijftig historische sheepfolds op locatie, en voegde aan elk van deze een kunstwerk toe. In zijn totaliteit vormt het Sheepfolds Project daarmee waarschijnlijk het grootste sculpturale object ter wereld.

Goldsworthy’s artistieke ingrepen in de vijftig sheepfolds bestonden deels uit vergankelijke installaties van natuurlijke materialen. Een deel bevat echter meer permanente werken: rotsblokken, boomstammen, of uit stenen gestapelde sculpturen. Hieronder zijn ook een aantal cairns. In het vorige blog viel al te lezen hoe de cairn, zowel wat betreft vorm als betekenis, als een rode draad door Goldworthy’s oeuvre loopt.

In 2019 kon ik in het kader van mijn master-onderzoek een tocht maken langs een aantal sheepfolds, waaronder de zeven exemplaren, die een cairn herbergen. Dit zijn de zes zogenaamde Pinfold Cairns, plus de hooggelegen Corner Cairn Fold. Ik kon me overigens nauwelijks een betere manier bedenken, om het nuttige met het aangename te verenigen.

Kaart van Cumbria (NW Engeland), en de locaties van zeven sheepfolds met een cairn.

Andy Goldsworthy vond inspiratie voor de zes Pinfold Cairns in de Nine Standards, een rij historische cairns van 700-900 jaar oud (mogelijk ouder), die hoog en mysterieus op een bergrug boven het dorp Kirkby Stephen staan.

De Nine Standards (foto: www.megalithic.co.uk)

Goldsworthy wilde een dialoog aangaan met de in zijn ogen dreigende, en tegelijkertijd beschermende aanwezigheid van deze Nine Standards, die hij beschouwt als wachters en dramatische monumenten van het hoger gelegen land. In historische pinfolds in zes dorpen in de directe omgeving plaatste Goldsworthy een cairn: deze zes Pinfold Cairns zijn, als tegenhangers van de hooggelegen Nine Standards, te beschouwen als monumenten voor de vallei en het dorpsleven. Tijd, plaats en geschiedenis worden zo met elkaar verbonden.

Crosby Ravensworth Pinfold Cairn (2004)

Warcop Pinfold Cairn (2002)

Bolton Pinfold Cairn (2002)

Brough Pinfold Cairn (2001)

Raisbeck Pinfold Cairn (1997)

Outhgill Pinfold Cairn (1996)

Tenslotte die ene sheepfold in het project, waarin Goldsworthy een wel heel bijzondere cairn bouwde: Corner Cairn Fold (2002), een washfold in de Howgills, een afgelegen gebied boven Cautley Spout, Engelands hoogste cascade-waterval. Deze geheel vervallen washfold ligt aan de beek die de waterval voedt, en zou in het kader van het Sheepfolds Project juist hersteld worden toen in 2001 de mond- en klauwzeercrisis losbarstte. Het hele Sheepfolds Project werd zo goed als stil gelegd omdat alle verkeer over agrarisch gebied verboden werd.

Goldsworthy’s aanvankelijke plan was om in deze washfold een cairn te plaatsen, bedekt met schapenwol, die vervolgens verbrand zou worden: een eerbetoon aan al het vee dat op grote brandstapels vernietigd was bij de traumatische ruiming van honderden boerenbedrijven. Hij kreeg hiervoor geen toestemming. Goldsworthy besloot om zijn plannen te veranderen en ontwierp een werk dat hij nu vooral als een persoonlijke herinnering aan de mond- en klauwzeercrisis beschouwt. Op één van de hoeken van de sheepfold bouwde hij een cairn, die grotendeels buiten de stapelmuur staat, als toespeling op het feit dat hij voor een tijd buitengesloten was geweest van het agrarische land.

De hoek van de ruimte binnen de fold steekt echter in de cairn en heeft daar als het ware een hap uit genomen: dit staat voor de verloren tijd die Goldsworthy niet aan het project kon werken. Het resultaat is een driekwart cairn.

Corner Cairn Fold (2001), Howgills, Cumbria (foto: Simonsimages)

De betekenis van het Sheepfolds Project is vooral gelegen is in de concrete aanwezigheid van gewaardeerd agrarisch erfgoed in het landschap en de dorpen. De sheepfolds belichamen een geschiedenis van landgebruik, laag op laag zoals de muurtjes gestapeld zijn, en zoals gebeurtenissen zich door de tijd heen opstapelen. De restauratie ervan voegt als het ware een nieuwe laag aan hun geschiedenis toe. Goldsworthy’s artistieke toevoegingen geven het geheel extra betekenislagen. De Pinfold Cairns in de zes dorpen zijn als ‘zaden’: symbolen voor een nieuwe fase in tijd en geschiedenis. Zij staan veilig, als eerder de schapen, binnen de beschutting van de pinfold, die als het ware de functie van een beschermende zaadhuid aanneemt. De pinfold zelf wordt op zijn beurt weer omhuld door het dorp en zijn bewoners. Het ‘gemankeerde zaad’ van de driekwart cairn in Corner Cairn Fold staat daarentegen voor belemmering, uitsluiting, verlies en dood.

Het vinden van Corner Cairn Fold, de meest afgelegen sheepfold in het project, vereist een stevige bergwandeling, zonder aanwijzingen, in onbewoond gebied.

Het kan overigens een opgave zijn om de sheepfolds in het project te vinden. Er is geen informatie ter plekke, en de specifieke locaties zijn alleen te vinden met behulp van aanwijzingen op een enigszins verouderde website.  Niettemin is het de moeite waard om een tocht te maken langs een aantal van deze sheepfolds. Niet alleen omdat de mix van agrarisch erfgoed, geschiedenis en kunst uniek is, maar ook omdat het bij uitstek een manier is om te genieten van het fraaie Engelse platteland. En nu hopen, dat zo’n tocht over niet al te lange tijd weer ‘live’ mogelijk wordt.

© Afbeeldingen:  de auteur, tenzij anders vermeld.

Literatuur (o.a.)
Andy Goldsworthy, Enclosure, New York 2007
Simon Schama, Landscape and Memory, New York 1996
Deborah Solomon, ‘Stone Diarist’, The New York Times Magazine 16-05-2004
[URL: https://www.nytimes.com/2004/05/16/magazine/stone-diarist.html]

Digitale bronnen
http://www.sheepfoldscumbria.co.uk/
https://www.edenbenchmarks.org.uk/sheepfolds.html