Andy Goldswortthy, Lijsterbesbladeren (Yorkshire Sculpture Park, 1987)

Het is lente, en er is weer hoop op andere, betere tijden. Een mooi moment om eens te kijken naar het werk van Andy Goldsworthy, een bekende en populaire Britse land art kunstenaar. Goldsworthy is bij het internationale publiek vooral bekend met zijn esthetische werken van blaadjes, takken, stenen, modder, sneeuw en ijs. Een lust voor het oog, deze werken, die hij maakt op zijn eenzame tochten in de natuur. Goldsworthy heeft hierdoor het imago van een ver van de ‘beschaafde’ wereld levende ‘natuur-goeroe’ met een hoog zen-gehalte. Terecht?

 

Andy Goldsworthy, een bekende en populaire Britse land art kunstenaar, is bij het internationale publiek vooral bekend met zijn vergankelijke werken: fragiele bouwsels van grashalmen, blaadjes, kiezelstenen of ijs, mysterieuze ‘zwarte gaten’ omkranst door zand, mos, of decoratieve patronen van bladeren of takken, luchtige structuren van met doorns aan elkaar geprikte varenstengels, wolken kleur van fijngemalen rode stenen, geworpen in een bergbeek of in de lucht. Met al deze natuurlijke materialen, die als het ware voor het oprapen liggen, laat hij zien hoe bijzonder het gewone kan zijn.

Vijf filmstills uit de documentaire Rivers and Tides (2001) 

Filmstill uit de documentaire Leaning into the Wind (2017) 

Het zijn werken van een grote esthetische schoonheid. Velen vinden hierin inspiratie om zelf ook creatief aan de slag te gaan met alles, wat de natuur biedt. En daar is natuurlijk niets mis mee.

Alleen maar mooi?

Goldsworthy heeft bij velen het imago van een ver van de ‘beschaafde’ wereld levende ‘natuur-goeroe’ met een hoog zen-gehalte. De kunstenaar voelt zich echter nogal ongemakkelijk bij het idee, dat hij een artistieke romanticus zou zijn. Deze mythe is overigens mede door hemzelf gecreëerd – wij kennen Goldsworthy’s werk immers vooral uit de vele glossy koffietafelboeken vol esthetische foto’s, en uit een aantal betoverend mooie documentaires.

Voor Goldsworthy is de natuur echter absoluut niet alleen maar mooi en decoratief, en voor de goede kijker en verstaander is er dus meer aan de hand. In de eerste plaats zijn Goldsworthy’s werken voor een aanzienlijk deel vergankelijk: het ijs smelt, de bladeren verrotten, de kiezels raken verspreid, het zand spoelt weg, het luchtige bouwsel van varenstengels stort in. De kunstenaar aan het woord:

“De natuur is intens mooi, en tegelijk bijzonder verontrustend, en soms diep beangstigend […] Ik mag hopen dat ik niet een of andere romantische visie op de natuur heb. Ik voel beslist de schoonheid ervan. Maar het is een schoonheid die gepaard gaat met extreme gevoelens […] De natuur, het is de dood. Onze natuur is dat we zullen sterven. En dat voel ik elke keer, wanneer ik aan het werk ga, ik breng iets tot leven en dan sterft het […] Ik probeer of ik daarin iets kan zien, waardoor ik misschien al die dingen die in ons leven gebeuren, die ons leven veranderen, die ons aantrekken of schokken, kan begrijpen….ik kan dat niet uitleggen […] Er is een diep besef van verlies. Dat is waar ik in mijn werk mee omga. […] Het doet pijn om alles weer te zien instorten. Maar ik zie ook de schoonheid daarvan.” *

En wat te denken van al die ‘zwarte gaten’? Goldsworthy maakte er honderden.

Andy Goldsworthy, Rowan leaves (Yorkshire Sculpture Park, 1987)

Andy Goldsworthy, Pebbles around a hole, Kinagashima-Cho, Japan (1987)  

Andy Goldsworthy, Nova Scotia Dome, Filmstill uit Rivers and Tides (2001)

Andy Goldsworthy, Sticks stacked heavy rain river rising (1991), Scaur Water, Dumfriesshire

Andy Goldsworthy, Damp sand hollowed outsoft red stone ground into powder round each hole (1987), Isle of Wight

Het zwarte gat is voor Goldsworthy een symbool voor aardse energie. Het verwijst naar natuurkrachten van de aarde, de chaos onder het vertrouwde aardoppervlak, de dood – mogelijk zelfs doodswens – en het graf. De kunstenaar zegt hierover:

Het zwart is de vlam van de aarde – het is energie. Ik zei ooit dat ik niet nog meer gaten wilde maken. Nu weet ik, dat ik ze altijd zal blijven maken. Ik word erdoor aangetrokken met dezelfde aantrekkingskracht die mij dwingt om over de rand van een klif te kijken.*

Waaraan hij met een zekere ironie aan toevoegt: Het is mogelijk, dat het laatste werk wat ik ooit maak, een gat is… *

                   
Andy Goldsworthy, Holes (1981), Middleton Wood, (Tate Museum, Londen)
Goldsworthy in het Frans Hals Museum (1984)

Andy Goldsworthy’s werk is absoluut mooi, decoratief en een lust voor het oog, maar het is dus ook méér dan dat alleen. De intrigerende schoonheid van de Black Holes krijgt een extra dimensie in het gegeven, dat het niet stopt bij de vergankelijkheid en de dood. Goldsworthy:

Ik maakte een werk met een gat, op een boom…een soort visuele ingang in de aarde […] een ingang waardoor leven verdwijnt en weer terugkomt […] er is voor mij niets krachtiger dan een zwart gat dat ik gemaakt heb… en wanneer ik dan later terugkom, zie ik een sprietje groen, groeiend uit al dat zwart….het is zo’n krachtig beeld…*

Het zwarte gat is aardse energie, dood, graf, maar ook nieuw leven, in een eindeloze, natuurlijke cyclus. Het is daarom veelbetekenend, dat een aantal van Goldsworthy’s zwarte gaten de vorm van een vulva aanneemt.

Andy Goldsworthy, Mud moss beech tree spring into summer (1999), Drumlanrig, Dumfriesshire

Andy Goldsworthy, Sticks stacked leaving a hole within a hole (1992), Scaur Water, Dumfriesshire

De verwijzing naar aarde, dood, en nieuw leven, komt op een verbluffende manier tot uiting in Goldsworthy’s Garden of Stones (2003), in het Joods Erfgoed Museum in New York.

Andy Goldsworthy, Garden of stones (2003), Jewish Heritage Museum, New York 

Deze Gedenktuin in het Joods Erfgoed Museum is bedoeld als plaats van bezinning en is opgedragen aan de nagedachtenis van degenen, die vermoord werden in de Holocaust. Het is bovendien een plaats van respect voor hen die overleefden. Goldsworthy gebruikte voor dit werk enorme zwerfkeien, waarin hij een gat maakte. Holocaust-overlevenden plantten hierin zaailingen van een eik. In de loop der jaren zullen de levende en de levenloze materie met elkaar vergroeien en één geheel vormen.

Andy Goldsworthy, Garden of stones (2003), Jewish Heritage Museum, New York 

Het moge inmiddels duidelijk zijn, dat Goldsworthy’s werk meer dan ‘mooi’ is. Er gaan ideeën en opvattingen achter schuil die betrekking hebben op een enerzijds verontrustende en confronterende cyclus van verandering en verval, maar anderzijds ook nieuwe groei; een cyclus van angst en dood, maar ook hoop op nieuw leven.

Andy Goldsworthy, Wachter (Authon). Onderdeel van het Refuge d’Art project in de Haute Provençe (2002-2008)

Deze thematiek is ook in Goldsworthy’s cairns te vinden. Een cairn, in de traditionele betekenis, is een stapel stenen die een bergroute markeert. De cairn is een opvallende vorm binnen Goldsworthy’s oeuvre. Hij maakte in de loop van tientallen jaren honderden cairns. Vergelijkbaar met een traditionele cairn, vormen Goldsworthy’s cairns in de eerste plaats merktekens langs het spoor van de artistieke bezigheden van de kunstenaar op verschillende plaatsen en tijdstippen, vaak blijvend, en soms alleen nog in de vorm van een foto of film.

Andy Goldsworthy, Ice Cairn, Filmstill uit de documentaire Rivers and Tides (2001) 

Het bouwen van een cairn is voor de kunstenaar echter niet alleen een markering van zijn artistieke loopbaan door de tijd heen, en ook niet slechts een verkenning van een specifieke vorm, steeds weer opgebouwd uit een ander, plaatselijk materiaal, in een eindeloze herhaling. De zaad- of eivorm van de cairn zelf staat voor vruchtbaar potentieel, en wijst ook hier weer op een eindeloos, cyclisch, aards proces van groei, sterven en opnieuw ontkiemen.

Andy Goldsworthy, Sapsucker Cairn (2008), Hoyt-Pileated Trail, Sapsucker Woods, Cornell Lab of Ornithology, Cornell University (NY)

Andy Goldsworthy, Strangle Cairn (2011), Hinterland, Queensland, Australia

Andy Goldsworthy, Slate Cone (1991), Museum Gouda

Andy Goldsworthy, Nova Scotia Cairn (1999), Filmstill uit de documentaire Rivers and Tides (2001) 

Je zou zelfs kunnen zeggen, dat de cairn  het ‘positief’ is van het zwarte gat. Dit wordt fraai geïllustreerd in Goldsworthy’s werk in het Des Moines Art Center.

Andy Goldsworthy, Three Cairns (2002), Des Moines Art Center (VS)

Vertrouwde vormen en gewone materialen groeien onder Goldsworthty’s handen uit tot iets bijzonders. Schoonheid en verval gaan hand in hand, en dit komt ook tot uitdrukking in het lot dat veel – maar niet alle – van zijn werken ondergaan: zij vergaan en worden langzaam weer opgenomen door de aarde, het water, de lucht, en vormen zo weer een voedingsbodem voor nieuw leven.

* De citaten zijn afkomstig uit de documentaire Rivers and Tides (2001). Transcriptie en vertaling is van mijn hand.

Bronnen (selectie):
Thomas Riedelsheimer, Rivers and Tides – Andy Goldsworthy Working With Time, Curzon Artificial Eye 2001
Thomas Riedelsheimer, Leaning into the Wind – Andy Goldsworthy, Curzon Artificial Eye 2017
Terry Friedman, Andy Goldsworthy (red.), Hand to Earth: Andy Goldsworthy Sculpture 1976-1990, Leeds 1990
Andy Goldsworthy, Andy Goldsworthy, Londen 1990
Andy Goldsworthy, Stone, Londen 1994
Andy Goldsworthy, Passage, Londen 2004
Andy Goldsworthy, Time, Londen 2011
https://mjhnyc.org/exhibitions/garden-of-stones/
https://www.tourism-alps-provence.com/refuge-art-andy-goldsworthy/