De mensheid wordt al sinds de Oudheid betoverd door de subtiele, verleidelijke glans van parels en parelmoer. Veel uitdrukkingen in onze taal illustreren de kostbaarheid van deze schatten uit het water, zoals bijvoorbeeld  ‘parels van wijsheid’, of ‘een parel aan de kroon’. Iets wat bijzonder fraai is, noemen we ‘een pareltje’. En uit de Bijbel komt de beroemde uitdrukking: ‘gooi uw paarlen niet voor de zwijnen’.

Johannes Vermeer, Meisje met de parel, detail (1665), Mauritshuis, Den Haag (detail)

Het Meisje met de parel is Vermeers meest bekende en beroemde werk. Het eenvoudige meisje met haar schuwe blik en die enorme parel in haar oor bekoort al tientallen jaren kunstliefhebbers en toeristen van over de hele wereld.  Het is nu onvoorstelbaar, maar toen dit werk  in 1881 op een veiling in Den Haag opdook, leek het er aanvankelijk op dat men deze ’tronie’ van Vermeer aan de straatstenen niet kwijt kon. De kunstverzamelaar Arnoldus Andries des Tombes (1816-1902) kocht het uiteindelijk voor … twee gulden en dertig cent. Hij liet het werk in 1902 na aan het Mauritshuis.

Maar hoe zit het met die parel…?

 

Echte, ‘wilde’ parels zijn relatief zeldzaam, en dus kostbaar, en zijn daarom altijd in het bezit geweest van de rijken der aarde.

Eén van de beroemdste legenden uit de Oudheid waarin een parel de hoofdrol speelt, is het verhaal van Cleopatra die haar geliefde Marcus Antonius uitdaagt door te beweren dat zij zonder moeite tien miljoen sestertiën kan uitgeven aan een diner. Tijdens het diner haalt zij haar oorbel, een grote, extravagant dure parel, uit haar oor, lost deze op in haar kelk met wijn, en drinkt het mengsel op. Zo wint ze de weddenschap.

Giambattista Tiepolo, Het banket van Cleopatra, detail (ca. 1743), National Gallery of Victoria, Melbourne, Australië

De Paarlen Eeuw

Aan het einde van de 15e eeuw wordt Midden-Amerika ontdekt door Columbus. De conquistadores treffen bij de inheemse bevolking van de eilanden langs de Venezolaanse kust grote verzamelingen parels aan. Ze ‘kopen’ deze parels in ruil voor waardeloos aardewerk, naainaalden en knopen. Een gestage stroom van geplunderde schatten begint terug te vloeien naar de landen van de Oude Wereld. Het schijnt dat  in de eerste decennia van de zestiende eeuw bijna 12.000 kilo parels uit de Nieuwe Wereld naar Europa werd meegenomen. De parel is al gauw het meest favoriete juweel in Europa. De zestiende eeuw wordt niet voor niets de ‘Paarlen Eeuw’ genoemd. Al snel begint men zich ook met de vangst van parels te bemoeien, en er worden in de loop van deze ‘Paarlen Eeuw’ in toenemende mate slaafgemaakten mensen uit Afrika ingezet om in Amerika op parels te vissen.

Parelvissen door slaafgemaakten (1560-70) (afb. uit: Histoire naturelle des Indes, the Drake manuscript in the Pierpont Morgan Library, New York)

De zestiende-eeuwse vorstelijke elite in Europa, dames én heren, laat zich graag schilderen in hun mooiste, met parels bestikte kleding. In Engeland zet koning Hendrik VIII (1491-1547) de toon waar het de mode betreft, en hij is dol op parels. Tijdens zijn regeerperiode laat hij enorme hoeveelheden parels, onder andere gestolen uit de kloosters die hij in 1536 heeft opgeheven, op zijn kleren naaien.

Hans Holbein de Jongere, Portret van Hendrik VIII, detail (1540), Palazzo Barberini, Rome

Zijn dochter, koningin Elizabeth I (1533-1603) schijnt een van de grootste parelverzamelingen ooit gehad te hebben. Zij bezat volgens de verhalen drieduizend kledingstukken die dicht bestikt waren met parels, die er allemaal afgehaald moesten worden als het kledingstuk vuil was, om er na de was weer opgenaaid te moeten worden. Het mag een wonder heten, dat zij niet is bezweken onder het gewicht van zo’n uitdossing.

Onbekende kunstenaar (eerder toegeschreven aan George Gower), Portret van Elizabeth I, het zg. ‘Armada portret’, detail (1588), National Portrait Gallery, Londen

La Peregrina

Parels zijn er in allerlei vormen, maar volmaakt ronde en druppelvormige parels zijn het meest geliefd en, afhankelijk van grootte en herkomst, enorm kostbaar. Het verhaal van de ontdekking van een bijzonder exemplaar door een Spaanse conquistador in 1515 in Panama illustreert dit. Deze parel, de zogenoemde ‘La Peregrina’ (niet te verwarren met de kleinere ‘La Pelegrina’), is niet de grootste, maar wel één van de meest beroemde parels ter wereld vanwege zijn bijna perfecte druppelvorm en een gewicht van ruim 11 gram. ‘La Peregrina’, de pelgrim, de zwerver, doet zijn naam eer aan. De parel wordt meegenomen naar Madrid en maakt eeuwenlang deel uit van de Spaanse kroonjuwelen. De Spaanse koninginnen dragen haar als juweel op de borst.

Juan Pantoja de la Cruz , Margaretha van Oostenrijk, koningin van Spanje, detail (1602), Prado, Madrid

Jose Garcia Hidalgo, Maria Louise van Orleans, koningin van Spanje (1679), Prado, Madrid

In 1813 neemt Joseph Bonaparte, de oudere broer van Napoleon, die vijf jaar lang koning van Spanje was, de parel mee en vermaakt haar aan zijn neef, de latere keizer Napoleon III van Frankrijk. Na de val van het Franse keizerrijk in 1870 en de vlucht van Napoleon III naar Engeland, wordt ‘La Peregrina’ aan een Engelse edelman verkocht. De parel is eigenlijk aan de grote kant voor een sieraad, en valt verschillende keren uit de zetting, eenmaal op Windsor Castle, en ook eens in Buckingham Palace. Dit roept onmiddellijk vermakelijke beelden op van op handen en knieën rondkruipende dames en heren, op zoek naar het verloren kleinood.

‘La Peregrina’ gedragen door Elizabeth Taylor (1932-2011)

In 1969 wordt de parel geveild en gekocht door acteur Richard Burton (1925-1984), die ‘La Peregrina’ cadeau doet aan zijn vrouw, de filmster Elisabeth Taylor (1932-2011). Elizabeth raakt de parel ook eens kwijt… tot ze ontdekt dat één van haar puppy’s wel op een heel merkwaardig botje aan het kauwen is. De berichten hierover spreken elkaar enigszins tegen, maar groot kan schade niet geweest zijn: na Taylors dood in 2011 is ‘La Peregrina’ voor elf miljoen dollar bij Christie’s verkocht aan een onbekende particulier.

Parelsnoeren en oorbellen

In de zeventiende eeuw neemt de aanvoer van parels uit de Oost naar de Nederlanden toe, voornamelijk dankzij de activiteiten van de VOC. Amsterdam groeit uit tot een centrum van parelhandel. Niet alleen parelsnoeren maar ook parel-oorbellen zijn in de ‘Gouden Eeuw’ (een beladen term) klaarblijkelijk razend populair bij de gegoede koopmanselite. Opvallend veel werken van Vermeer, Rembrandt en veel van hun  tijdgenoten tonen ons dames met grote, druppelvormige parels in hun oor.

Klik op een afbeelding voor een vergroting

De fantasie van de schilder of de wens van de opdrachtgever kan ook wel eens geschilderde parels opleveren die groter zijn of echter lijken dan in werkelijkheid. De kunst van het maken van imitatieparels bestaat al sinds de zestiende eeuw: glazen druppels worden aan de binnenzijde bekleed met een soort verf gemaakt van vissenschubben. Deze ‘verf’ heeft een parelmoerglans.

Overigens worden parels op zeventiende-eeuwse schilderijen op verschillende manieren geïnterpreteerd, afhankelijk van de context. Parels staan bijvoorbeeld voor wereldse pronkzucht, maar kunnen in andere gevallen, vooral als het witte parels zijn, symbool zijn voor zuiverheid, onschuld en maagdelijkheid, of voor het ware geloof.

Het meisje zonder parel

We kennen natuurlijk allemaal Vermeers Meisje met de parel. Maar wat blijkt nu? Het is helemaal geen parel.

Johannes Vermeer, Meisje met de parel, detail (1665), Mauritshuis, Den Haag (details)

Het gaat om een in de media sinds 2014 breed uitgemeten ontdekking van kunstenaar en wetenschapper Vincent Icke (1946- ). Hij legt dit overtuigend uit aan de hand van de weerkaatsingen die zichtbaar zijn in de oorbel. Een echte parel heeft een zachte, roomwitte glans zonder felle lichtvlekken. In plaats daarvan zien we bij Vermeer een scherpe weerkaatsing van licht (van een raam?) in de linker bovenhoek van de ‘parel’. Aan de onderkant is de wat minder felle, maar duidelijke vorm te zien van de reflectie van de witte kraag. Het sieraad heeft een metaalachtige uitstraling. Het meest waarschijnlijk is daarom, dat de ‘parel’ bestaat uit zilver, verzilverd glas of misschien gepolijst tin.

Vermeers parel is dus helemaal geen parel en dat geldt waarschijnlijk ook voor veel van de ‘parels’ in de oren van de dames op de schilderijen hierboven – de allerrijksten uitgezonderd. Logisch, want een echte parel van die omvang zou bijna onbetaalbaar zijn. Het doet overigens helemaal niets af aan de charme van Vermeers Meisje.

Goede Doelen Actie

Vrijwel iedereen kan zich dus een ‘Vermeer-parel’ veroorloven. Daarom is er ter ere van het Vermeer-jaar 2023 de kans om een paar in eigen atelier gemaakte Vermeer-oorbellen aan te schaffen. Zie de collectie oorbellen op de pagina DesiBelle.

Behalve Vermeer oorbellen zijn er ook fraaie oorbellen van Venetiaans Murano glas, zoetwaterparels, schelp en halfedelsteen te verkrijgen.

De opbrengst komt ten goede aan Plan International, dat zich inzet voor onderwijs aan meisjes in ontwikkelingslanden.

Bij voorbaat dank dat je jouw ‘pareltje’ bijdraagt aan een betere wereld!

Bronnen (o.a.) (websites laatst bezocht op 08-06-2023):

• Pieter Roelofs en Gregor J.M. Weber, Vermeer, Amsterdam 2023
• Ben Broos en Arthur K. Wheelock, Johannes Vermeer, Zwolle 1995
• D.M. Dirlam, E.B. Misiorowski en S.A. Thomas, ‘Pearl Fashion through the Ages’, in: Gems & Gemology, zomer 1985 [https://www.gia.edu/doc/Pearl-Fashion-Through-the-Agesv.pdf]
• Akitsugo Sato, Laurent E. Cartier, ‘The Value of Pearls: A Historical review and Current Trends’, in: Gemguide, juni 2022 [https://www.ssef.ch/wp-content/uploads/2022/07/2022-Sato-et-al-Value-of-pearls-GemGuide.pdf]
• E. de Jongh, ‘Pearls of Virtue and Pearls of Vice’, in: Simiolus 8 (1975-1976), 2 [https://www.jstor.org/stable/3780417]
• ‘Curieuze ontdekking: Meisje met de parel heeft geen parel’, in: New Scientist, november 2014 [https://www.newscientist.nl/nieuws/curieuze-ontdekking-meisje-met-de-parel-heeft-geen-parel/]