Toen de corona-crisis losbarstte, sloeg ons volkje ijverig aan het hamsteren. Grote hoeveelheden voedsel en WC-papier werden ingeslagen (vooral dat laatste is fascinerend, en werd aanleiding tot veel grappenmakerij; zo circuleerden er op internet recepten voor het smakelijk verwerken van overtollige voorraden wc papier en het frituren van wc rolletjes). Ondertussen zijn veel voorraadkasten propvol. Het is te hopen dat al dat voedsel uiteindelijk niet in de kliko beland. Soms vraag ik me hetzelfde af wanneer ik een schilderij zie, waarop enorme hoeveelheden bederfelijk voedsel zijn uitgestald. Een mooi voorbeeld hiervan is De Vleesstal (1551) van Pieter Aertsen (1508 – 1575).

Met een enorme virtuositeit beeldt Aertsen in zijn Vleesstal  allerlei soorten rauw en verwerkt vlees uit, en zelfs vissen zijn in deze kraam terug te vinden. Dat laatste is overigens merkwaardig, want in die tijd was het volkomen ongebruikelijk om vlees en vis in dezelfde marktkraam te koop aan te bieden. Dit alles wijst niet alleen op een enorme, onrealistische overdadigheid, maar misschien ook op een onderliggende boodschap. Los van deze hoeveelheid handel lijkt er hier overigens nog meer te koop te zijn. Rechtsboven in het schilderij hangt een briefje aan een stok, waarop staat: hier achter is erve te coope terstont metter roeÿe elck sÿn gerief oft teenemale. 154. Dat betekent zo iets als: grond te koop: afhankelijk van uw wens per stuk of alle 154 stukken tegelijk.

Grond? Gerief?? Kijken we goed naar het tafereel rechts achter in het schilderij dan vallen er een aantal dingen op. We zien hier de slagerij, er hangt een karkas. Maar ook zien we heel veel oesters en mosselen op de grond liggen. Daar achter zien we weer een tafereeltje met wat mensen… is het een herberg? En welke handel is hier nog meer gaande? U moet weten dat mosselen en oesters symbolen zijn van seksualiteit. Zouden er in deze kraam behalve vlees en vis misschien ook andere ‘vleselijke lusten’ te koop zijn?

Maar dit is niet alles. Uiterst rechts boven in het schilderij is een piepklein tafereel te onderscheiden: een groepje mensen die naar de kerk gaat. Maar belangrijker nog is het tafereeltje midden in het schilderij: hier zien we Maria en Jozef, met de kleine baby Jezus, op weg, op de vlucht naar Egypte.

Wie goed kijkt ziet dat Maria een brood geeft aan een behoeftige jongen. Pal ervoor kijken we op een schaal met vissen. Twee vissen….en brood? Komt het bekend voor? De vissen liggen wellicht ook niet voor niets in kruisvorm op het bord.

De boodschap van dit schilderij, waarin de overdadige hoeveelheid voedsel zo opvalt, en zo virtuoos is weergegeven, is dan ook een moraliserende. De zestiende-eeuwse kijker mocht genieten van alle smakelijke pracht op dit schilderij, maar werd tegelijkertijd aangezet tot nadenken over waar hij in vredesnaam mee bezig is. Het kon wel eens zijn, dat een dergelijk werk in onze tijd niets aan actualiteit heeft ingeboet. Oordeelt u zelf, u kunt het hier gaan bekijken in het Bonnefantenmuseum.

In het voetspoor van zijn oom en leermeester Pieter Aertsen vinden we Joachim De Beuckelaer (1533 – 1574). We zien hier een werk van hem met de titel… Nee die verraad ik nu nog even niet.

Wat we zien is weer een enorme hoeveelheid voedsel van allerlei soort. Ook deze schilder is aan het hamsteren geweest. Het gaat hem echter niet zozeer om het vullen van de voorraadkast uit vrees voor moeilijke tijden. Het gaat hem om het verzamelen van zoveel mogelijk verschillende soorten groente, fruit, vlees, en keukengerei, om aan te tonen hoe ongelofelijk knap hij is in het weergeven van verschillende oppervlakten, vormen, texturen, materialen, enzovoort. Let u ook eens op het prachtige, bijna aandoenlijk strak gestreken en gevouwen stapeltje servetten, waarbij de bovenste net iets scheef op de stapel ligt. Wat een virtuositeit, wat een waarnemingsvermogen.

Dat is natuurlijk allemaal ijdelheid, dat weet de schilder ook wel. Zou het daarom zijn dat er in de rechterbovenhoek nog een heel klein, ander tafereeltje te zien is?

We zien daar in een poort drie figuren. Die poort is misschien de ingang van de ruimte waarin zich al dit prachtig uitgestalde voedsel bevindt. Is het een herberg? Komen hier gasten binnen? Wie een beetje thuis is in de Bijbelverhalen van het nieuwe testament zal waarschijnlijk nu wel gezien hebben dat het hier om de Emmaüsgangers gaat.

De Emmaüsgangers is het verhaal van twee apostelen, die na Jezus’ kruisdood op weg zijn vanuit Jeruzalem naar het dorpje Emmaüs. Onderweg krijgen zij gezelschap van een man, die grote indruk op hen maakt met zijn wijze woorden. Wanneer zij met hun onbekende gast ’s avonds in Emmaüs de maaltijd gebruiken, herkennen zij op het moment dat hij het brood zegent en breekt, de opgestane Jezus. Deze gebeurtenis wordt in de christelijke traditie herdacht op de eerste zondag na Pasen. Er wordt in dit verhaal echter nergens gerept over een overdadige maaltijd, die de Emmaüsgangers en Jezus gebruiken. Er is slechts sprake van brood, en wijn. Het brood is er wel in dit schilderij, en de wijn ook. Maar je moet er even naar zoeken. Wie goed kijkt, ziet helemaal links boven in het schilderij nog net een klein mandje met brood staan. Ook boven in beeld staan enkele kannetjes, mogelijk wijnkannen. In in de mand met fruit onder in het schilderij zien we druiven liggen.

Wat overigens ook in die mand ligt, zijn witte anjers, en rode rozen of anjers. Een bijzonder detail. Anjers en rozen staan in de bloemsymboliek van die tijd voor de liefde van Christus. De rode en de witte kleur zouden  het bloed van Christus en zijn opstanding symboliseren.

Dergelijke grote stillevens met veel voedsel, zogenaamde keukenstukken, zitten vaak vol meer of minder verborgen symboliek, hoewel de meningen over de interpretaties daarvan wel verdeeld zijn. Wat over dit werk van De Beuckelaer in ieder geval gezegd kan worden, is dat het een moraliserende boodschap bevat. De overdadige, “gehamsterde” hoeveelheid voedsel staat in schril contrast het met het eenvoudige brood in het hoekje van het schilderij. De moraal van het verhaal lijkt ook de tegenstelling te zijn tussen rijkdom en wereldse genoegens tegenover een eenvoudig en geestelijk leven. De wonderlijke titel van het schilderij is: Voorraadkamer met Emmaüsgangers (ca. 1560). U kunt het hier bekijken in het Mauritshuis.

Geraadpleegde bronnen:
Alan Chong en Wouter Kloek, Het Nederlandse Stilleven 1550-1720, Zwolle 1999
Paul Taylor, Bloemstillevens in de Gouden Eeuw, Zwolle 1995
Websites van het Bonnefantenmuseum, Mauritshuis en Rijksmuseum.
Afbeeldingen: Wikimedia