HAAR HAAR (2)

Poster van de tentoonstelling ‘Des Cheveux et des Poils’ (april t/m september 2023), Musée des Arts Décoratifs, Parijs

Haar staat in de belangstelling. Het Wereldmuseum in Rotterdam had afgelopen najaar en winter de tentoonstelling Hair Power: over de uitdrukkingskracht van haar, over hoe haar allerlei boodschappen en betekenissen kan overbrengen, of kan laten zien welke schoonheidsidealen we omarmen. En in Parijs was afgelopen zomer in het Musée des Arts Décoratifs de  tentoonstelling ‘Des Cheveux et des Poils’ over haar, én, vrij ongebruikelijk, lichaamshaar. Jammer dat Parijs niet naast de deur ligt.

Het vorige blog ging over het al millennia oude vrouwelijke schoonheidsideaal: fraai hoofdhaar, en vooral geen lichaamshaar. Maar waar gladheid de norm is, bestaan natuurlijk ook uitzonderingen. Wat bijvoorbeeld te denken van heiligen met een vacht? De vrouw met de baard? Erotische naakten mét lichaamshaar? Unibrow? ‘Beasty Girls’? Julia Roberts die ongewild een nieuwe trend lanceerde? Een harig vervolg…

 

Harige heiligen

 
Heilige Maria van Egypte, miniatuur uit een Frans getijdenboek (Parijs, ca. 1450), British Library (Londen), Yates Thompson MS 3, 287r

De Heilige Maria van Egypte (344 – 421) was een vrouw die volgens een legende een losbandig, zondig leven leidde, zich bekeerde, en gedurende zevenenveertig jaar als arme kluizenaar in de Egyptische woestijn boete deed. Ze bezat letterlijk niets en was naakt, tot de monnik Zosimas, die de vastentijd in de woestijn doorbracht, haar zijn mantel gaf. Overigens werd ook Zosimas later heilig verklaard. Andere versies van de legende vertellen, dat Maria’s enige lichaamsbedekking een vacht van haar was, en zo wordt ze dan ook vaak afgebeeld.

Grote verwarring ontstaat wanneer Maria Magdalena, volgelinge in het gezelschap rond Jezus, vereenzelvigd wordt met ‘de zondares’ (lees: prostituee) uit Lucas 7 die Jezus’ voeten zalfde. Er staat namelijk nergens in de evangeliën dat Maria Magdalena inderdaad die zondares was. Apocriefe bronnen vermelden echter dat het hier wél om Maria Magdalena  ging. Na Jezus’ dood en opstanding zou zij boete hebben gedaan voor haar zonden, door zich als kluizenaar in Frankrijk terug te trekken – na daar eerst het evangelie te hebben verkondigd. Zij was net zo arm als Maria van Egypte, en wordt in die specifieke context ook zo afgebeeld: zwaar behaard.

Tilman Riemenschneider, Hemelvaart van Maria Magdalena (Hoogaltaar Münnerstadt, ca. 1490), Bayerisches Nationalmuseum, München

Jan Polack (1435–1519), Hemelvaart van Maria Magdalena (ca. 1500), Verblijfplaats onbekend

 

De vrouw met de baard

De ‘vrouw met de baard’ was in het verleden een kermisattractie, maar wie weet dat er ook een heilige vrouw-met-baard bestaat? Het is Sint Ontkommer (ook wel bekend onder de naam Wilgefortis, Kümmernis of Affligée). Zij stamt uit een legende, die, zo wordt gezegd, gebaseerd is op een verkeerde interpretatie van het beeld van de gekruisigde Jezus in de San Martino kathedraal te Lucca:

Volto Santo di Lucca (770-880), San Martino kathedraal, Lucca

Deze Christusfiguur, gekleed in een lang gewaad, en met een zweem van borsten, werd blijkbaar door Noord-Europese pelgrims voor een vrouw aangezien, ondanks zijn baard.* Er ontstonden vervolgens legenden met in de hoofdrol een christelijke prinses, die weigerde met een heidense prins te trouwen. Haar gebed om redding van dit lot werd verhoord: ze kreeg een baard, en de prins wilde haar niet meer. Haar vader ontstak hierop in grote woede en nagelde zijn eigen dochter aan het kruis. Met deze dood was zijn van haar ‘kommer’ bevrijd – vandaar de naam ‘Ontkommer’. De heilige werd voornamelijk ingezet in Benedictijner kloosters ter ondersteuning van de kuisheidsbelofte. Daarnaast werd zij onder andere aangeroepen tegen haaruitval.

* Overigens wordt ook gesuggereerd, dat de cultus rond Ontkommer / Wilgefortis in Vlaanderen en Zuid-Nederland al rond het midden van de 14e eeuw is ontstaan, onafhankelijk van het Volto Santo beeld. Vervolgens migreerde zij als ‘Kümmernis’ naar Zuid Duitsland, en nam daar pas in de tweede helft van de 15e eeuw iconografische aspecten van het Volto Santo beeld over.  

Ontkommer werd door Jeroen Bosch afgebeeld met een wel zeer bescheiden baardje.

Jeroen Bosch, detail van het middendeel van het Wilgefortis triptiek (ca. 1500), Gallerie dell’Accademia, Venetië

Het schijnt, dat de katholieke kerk, niet altijd even vrouwvriendelijk, op een gegeven moment enigszins in haar maag zat met deze heilige. Een vrouw met een baard die veel op Jezus lijkt, dat kon natuurlijk niet. Men verklaarde, dat de legende niet op historische feiten berustte en schrapte Ontkommer in 1969 van de heiligenkalender.

In de Stevenskerk in Nijmegen is de heilige Ontkommer echter nog in volle glorie te zien op een laatmiddeleeuws fresco en met een behoorlijk stevige baard.

Sint Ontkommer (ca. 1400), fresco Stevenskerk,  Nijmegen

Het is niet verwonderlijk, dat Ontkommer, met haar door elkaar lopende man-vrouw kenmerken, potentieel inspirerend is in lhbti+ kringen. Het Franse gay kunstenaarsduo Pierre et Gilles, beiden overigens stammend uit de katholieke traditie, kwam in 1991  met een moderne interpretatie van de baardige heilige.

Pierre et Gilles, Sainte Affligée , Pascale Borel (1991) (© Pierre et Gilles)

 

Het weerwolfsyndroom

Lavinia Fontana, Portret van Antonietta Gonzalez (ca. 1595), Musee des Beaux Arts, Blois

Dit curieuze portret maakte Lavinia Fontana van Antonietta Gonzalez (ca. 1588 geboren). Het toont een nóg hariger gelaat dan dat van Ontkommer. Antonietta was een meisje dat dankzij een speling van de natuur geheel behaard was. Zij was een dochter van Don Pedro Gonzales (1537-1618), van wie zij deze genetische afwijking had geërfd: hypertrichosis ofwel het ‘weerwolfsyndroom’. Ondanks de hoge positie die Antonietta’s vader Pedro bekleedde aan het hof van de Franse koning Henri II, werd een dergelijke extreme behaardheid toch als enigszins ‘dierlijk’ gezien.

Joris Hoefnagels (1542-1600), ‘Pedro Gonzales en zijn vrouw Catherine’ (ca. 1575-80), uit Animalia Rationalia et Insecta (Ignis) (Plate I), National Gallery of Art, Alexandria, USA

Anoniem, Pedro Gonzales (1537-1618), Schloss Ambras Innsbruck

Het schijnt, dat het uiterlijk van vader Pedro de inspiratie vormde voor het ‘Beest’ in de verfilming uit 1946 van ‘La Belle et la Bête’ (Belle en het Beest), van oorsprong een achttiende-eeuws sprookje van de hand van Gabrielle-Suzanne Barbot de Villeneuve (1685-1755).

La Belle et la Bête (1946)

 

Naakte dames en blote vrouwen

Het gladgeschoren vrouwbeeld blijft echter populair. Mythologische verhalen werden door (mannelijke) kunstenaars als excuus gebruikt om, vaak ook in opdracht, zeer erotische naakte dames met een gladde perzikhuid te schilderen.

Alexandre Cabanel, De geboorte van Venus (1863), Musee d’Orsay, Parijs

In de loop van de negentiende eeuw zetten sommige kunstenaars daar een ander, veel realistischer – en hariger – beeld tegenover. Dit moderne, intieme realisme vond men misschien wel nóg schokkender dan Cabanel’s geïdealiseerde, wulpse Venus, die tenminste nog het excuus had een mythologische figuur te zijn uit een ver verleden. Vooral Gustave Courbet (1819 – 1877) was berucht om zijn naakten, waarmee hij het Parijse publiek choqueerde: echte vrouwen van vlees en bloed, met haar op alle plaatsen waar je haar mag verwachten.

Gustave Courbet, Vrouw in de golven (1868), Metropolitan Museum of Art, New York

Courbet’s ‘L’ Origine du Monde’ (1866) werd tot voor kort zelfs niet in musea vertoond, omdat het wel erg onthullend en confronterend (en harig) is. Je zou het een pornografisch werk kunnen noemen, alhoewel de verfijning van toets en kleurenpalet het daar tegelijk bovenuit tilt, althans volgens het Musée d’Orsay dat het werk bezit. Courbet zelf zag zich met zijn werk in de voetsporen treden van eerbiedwaardige zestiende-eeuwse Venetiaanse schilders als Correggio, Titiaan en Veronese. Bekijk het werk in het Musée d’Orsay door op de link te klikken, en oordeel zelf.

 

Beasty girls

En hoe zit het in onze eigen tijd waarin gladheid, ladyshaves en ontharingscrèmes het schoonheidsideaal nog steeds overheersen? De Duitse kunstenares Birgit Dieker (1969) stelt in ieder geval het algemeen geaccepteerde beeld van de lichaamshaarloze vrouw ter discussie met haar uiterst zelfbewuste Beasty Girl. Het ‘beestachtige’ lijkt hier eerder als trotse geuzennaam te worden ingezet.

Birgit Dieker, Beasty Girl (2001) (© https://www.birgit-dieker.de/en/work/beasty-girl-28090)

De wonderlijke, fascinerende wezens van Patricia Piccinini (1965), die afgelopen voorjaar te zien waren in de Kunsthal te Rotterdam, lijken weggelopen te zijn uit een vreemde droom. Je blijft er naar kijken. Piccinini’s figuren roepen zowel afschuw als vertedering op, niet zelden ook door hun zeer aanwezige beharing.

Patricia Piccinini, Sanctuary (2018) (© https://www.patriciapiccinini.net/index.php)

Patricia Piccinini, The Comforter (2010), Coll. Kunstenaar (© https://www.patriciapiccinini.net/index.php)

 

Okselhaar en unibrow

Maar ook in de ‘gladde’ wereld van glamour en beroemdheid rommelt het. Tot schrik en vermaak van publiek en pers vertoonde Julia Roberts, bij de première van de film Notting Hill (1999), al zwaaiend een flinke bos okselhaar.

Julia Roberts bij de première van de film Notting Hill (1999)

Uiteraard werd zij naderhand bekogeld met vragen hierover. Was het opzet? Was het een feministisch statement? Dit is wat Roberts er zelf over zei:

“Ik had er helemaal niet over nagedacht hoe kort mijn mouwen waren. Het was niet zozeer een bewust statement, maar, zo je wilt, een ‘statement’ over wat ik ben, als mens, op deze planeet.”
(vrij vertaald naar Vogue 2018)

Gewoon ‘puur’ Julia dus, zoals ze is. Ze begon hiermee onbedoeld een trend. Veel beroemdheden vertikken het sindsdien om hun oksels te scheren.

V.l.n.r.: Britney Spears, Madonna, Julia Roberts, Billi Mucklow

En het blijft niet bij okselhaar. Het veelgevraagde Grieks-Cypriotische model Sophia Hadjipanteli (1997-) heeft haar unibrow inmiddels verheven tot handelsmerk. Wat zij van nature al had, benadrukt ze nog meer met behulp van haarverf. Zij pleit hiermee voor waardering van onconventionele schoonheid (#unibrowmovement).

Sophia Hadjipanteli

Frida Kahlo (1907 – 1954) had zich zó bij Hadjipanteli aan kunnen sluiten. De recalcitrante Mexicaanse kunstenares geneerde zich bepaald niet voor haar unibrow en haar vage snorretje, en schilderde deze meestal zelfs met enige overdrijving in haar vele zelfportretten.

Nickolas Murray, Frida Kahlo in roze en groen (1931-40)

Frida Kahlo, Zelfportret met halsketting (1933), Part. coll.

Frida Kahlo, Zelfportret met doornen halsketting en kolibri (1940), Harry Ransom Center, Austin, Texas, Austin

In 2018 lanceerde Mattel een serie Barbiepoppen gemodelleerd naar beroemde vrouwen. In deze ‘Celebrity’ Barbie-serie figureerde ook Frida Kahlo, uiteraard met de zandloperfiguur en lange nek die alle Barbies kenmerkt.

Frida Kahlo, ca 1940, en Frida Kahlo Barbie

Kahlo’s familie klaagde Mattel vervolgens aan. De Barbie-Frida zou veel te slank zijn en te weinig unibrow hebben. Ze leek beslist niet op de echte Frida, en deed haar dus geen recht. Het draaide uit op een rechtszaak, die de familie van Frida Kahlo won. De Frida-Barbie werd uit de handel gehaald.

Een overwinning voor onconventionele schoonheid, en een bevestiging dat haar gewoon mag, natuurlijk.

Voor een overzicht van geraadpleegde literatuur, klik HIER.