ENGELEN

Nederland zit op slot, en zelfs de december-feestdagen zijn getekend door het coronavirus. Het is niet anders. In klein gezelschap kan het trouwens óók (of zelfs juist) goed toeven zijn. Bovendien zijn we niet afhankelijk van die paar dagen in het jaar om het goed te hebben. Dat kan in principe elke dag. Niettemin zijn het voor veel mensen momenteel moeilijke, donkere dagen. Hoog tijd voor een paar engelen.

 

Engelen. Je komt ze te kust en te keur tegen in de kunst. Engelen spreken tot de verbeelding. Het zijn mysterieuze, on-wereldlijke wezens. Engelen fascineren de mensheid al duizenden jaren. De cultus van engelen heeft namelijk bijzonder oude wortels, die reiken tot in de oude culturen van het Midden-Oosten en Egypte, zelfs nog vóór engelen hun intrede doen in het Joodse en christelijke gedachtengoed.

Engelen zijn in de eerste plaats boodschappers van het goddelijke. In onze Joods-christelijke cultuur kennen we engelen vooral uit de Bijbel, en ze zijn te vinden vanaf de Engel met het vlammende zwaard, die de poort van het Paradijs bewaakt, tot aan de Aartsengel Michael, die het Beest uit Openbaringen verslaat. Ze verschijnen als verbindingstroepen tussen hemel en aarde op de Jacobsladder in Jacobs droom, ze waarschuwen Lot en zijn gezin voor de naderende vernietiging van Sodom, ze treden op als beschermengelen voor de jongen Tobias, die op een missie is om zijn vader te redden. Kunstenaars door de eeuwen heen hebben zich uitgeleefd in de meest fantastische en kleurrijke weergaven van engelen, om maar te benadrukken hoe bijzonder deze wezens zijn.

Francesco_Botticini, Drie aartsengelen en Tobias (1470), Uffizi, Florence

De christelijke traditie heeft zich met haar leer over engelen eeuwenlang gebaseerd op geschriften van een zekere Pseudo-Dionysius de Areopagiet, een ‘tijdgenoot van Paulus’, maar in werkelijkheid een onbekende theoloog uit de vijfde of zesde eeuw. Volgens deze leer bestaan er drie maal drie ‘engelenkoren’ onder de engelen, die als onsterfelijke, geestelijke wezens worden gezien. De Serafijnen, Cherubijnen, en Tronen behoren tot de hoogste rang, dan volgen de zogenaamde Heerschappijen, Vorstendommen, en Machten, en tenslotte de Krachten, Aartsengelen en ‘gewone’ Engelen. Van al deze engelen komen de aartsengelen ons waarschijnlijk het meest bekend voor. In de Joodse mystiek zijn er zeven aartsengelen, in de christelijke traditie kennen we er drie: Gabriel, Michael en Rafael. Alle drie worden ze in de Bijbel genoemd, en alle drie spelen ze een belangrijke rol, maar opvallend genoeg wordt alleen Michael in de Bijbel als aartsengel aangemerkt (Brief van Judas).

De engel Rafael komt alleen voor in het oudtestamentische boek Tobit, als de begeleider van de jongen Tobias. Het is de engel die de jongen bij de hand houdt in het werk van Botticini. De engel links is Michael. Deze aartsengel treedt spectaculair op in Openbaringen 12, wanneer hij een enorme draak verslaat, ‘een grote, vuurrode draak, met zeven koppen en tien horens en op zijn koppen zeven diademen (…) En er geschiedde oorlog in de hemel. Michaël en zijn engelen streden tegen de draak’. En overwonnen.

Onbekende Spaanse Meester (Valencia), De aartsengel Michael en de draak (ca. 1405), Metropolitan Museum of Art

Albrecht Dürer, De Aartsengel Michael verslaat de draak (ca. 1695), National Gallery of Art, Washington DC

Michael krijgt in de Joods-christelijke traditie overigens ook een rol toebedeeld als bemiddelaar tussen God en de mensen bij het Laatste Oordeel. Michael wordt dan afgebeeld met een weegschaal, waarop hij (zij?) de zielen van mensen weegt.

Rogier van der Weijden, De aartsengel Michael weegt de zielen (ca. 1450), deel van het altaarstuk van  de Hospices de Beaune, Frankrijk

De aartsengel Gabriel is uiteraard het meest bekend als de engel die aan Maria komt vertellen dat ze zwanger zal worden en een bijzonder Kind zal baren. Deze engel wordt talloze malen in prachtige kunstwerken afgebeeld, maar een van de meest bijzondere is misschien wel de engel Gabriel van Jan van Eyck, op een deel van een altaarstuk uit ca. 1434.

 
Jan van Eyck, Annunciatie (1434-36), National Gallery of Art, Washington

De ongelooflijke precisie waarmee Van Eyck elk minuscuul onderdeel van dit ontroerende tafereel schilderde, moest de kijker overtuigen van de absolute echtheid van het gebeuren. In feite lijkt Van Eycks weergave van de Annunciatie exact op de middeleeuwse Gouden Mis, die in de Adventstijd in de kerk werd opgevoerd, en waarin de boodschap van de engel Gabriel aan Maria werd nagespeeld.

Op het schilderij is Gabriels boodschap woordelijk te lezen: Ave Gra(tia) Plena, gegroet (Maria), vol van genade. Waarop Maria antwoordt: Ecce Ancilla D(omi)ni, zie de dienstmaagd des Heren. De woorden van Maria zijn op de kop geschreven, zodat ze beter te lezen zijn door God, vanuit de hemel.

 

Zo’n slordige vijfhonderd jaar later schildert John William Waterhouse hetzelfde tafereel, met bijna dezelfde precisie, maar in een meer aardse setting, niet in een hemelhoge gotische kathedraal, maar in de intimiteit van een besloten tuin. In Van Eycks Annunciatie staan aan Maria’s voeten een paar takken witte lelies. In Waterhouse’s versie biedt Gabriel haar zo’n tak witte lelies aan. Deze bloem hoort bij uitstek Maria, en is het symbool van haar maagdelijkheid en zuiverheid. Ook de ‘besloten tuin’ staat voor Maria’s maagdelijkheid.

John William Waterhouse, Annunciatie (1914), particuliere collectie

Rond de geboorte van Jezus wemelt het overigens van de engelen. De herders in de velden rond Bethlehem krijgen de blijde boodschap toegezongen door een heel koor van engelen, en ook de kerststal wordt omgeven door engelen.

Sandro Botticelli, Mystieke Geboorte (1500), National Gallery, Londen

Herodes zet kort daarna zijn legers in om het pasgeboren koningskind te doden, en richt een verschrikkelijk bloedbad aan in Bethlehem. De Heilige Familie weet maar net te ontkomen, nadat Jozef in een droom van een engel de opdracht had gekregen om als de wiedeweerga te vluchten. Ook de Wijzen uit het Oosten die op kraambezoek kwamen, kregen van een engel te horen dat ze beter niet terug konden gaan naar Herodes om verslag uit te brengen.

Op hun vlucht naar Egypte moeten Jozef en Maria uiteraard regelmatig uitrusten, en Caravaggio geeft dit weer in een aandoenlijk tafereel. We zien hoe Maria met haar net gevoede Kind in de armen in slaap is gevallen, terwijl Jozef een muziekboek ophoudt waaruit een engel een ongetwijfeld hemels slaapliedje speelt op een viool.

Caravaggio, Rust op de vlucht naar Egypte (1597), Galleria Doria Pamphilj , Rome

Hoe lieflijk en elegant Botticelli’s en Caravaggio’s engelen ook zijn, de engeltjes van Giotto ontroeren juist doordat ze zo eenvoudig, zo bijna menselijk zijn.

Giotto di Bondone, De geboorte van Jezus (1304-06), Scrovegni kapel, Padua

Drieëndertig jaar na deze blijde gebeurtenis, na Jezus’ kruisdood, bewenen niet alleen zijn moeder en zijn vrienden hem, maar ook de engelen. Weer ontroeren Giotto’s engelen door hun al te menselijke, overduidelijke verdriet.

Giotto di Bondone, De bewening van Christus (1304-06), Scrovegni kapel, Padua

Engelen, het zijn soms net mensen. En wie kent niet die kleine, guitige engeltjes van Rafael?

Rafael, Sixtijnse Madonna (ca. 1513), Gemäldegalerie Alte Meister, Dresden

Er gaan verschillende verhalen over deze twee engeltjes de ronde. Zo zouden het de zoontjes zijn van de vrouw die model had gestaan voor Maria – ze kwamen naar hun moeder kijken tijdens het poseren, en Rafael maakte onmiddellijk van de gelegenheid gebruik om ze vast te leggen op het doek. Of het zouden twee jochies zijn geweest, die door Rafael waren gespot terwijl ze verlekkerd hadden staan staren naar de uitstalling van een bakkerswinkel. Hoe dan ook, deze engeltjes sieren posters, koekblikken, chocoladewikkels, koelkastmagneten, en ga zo maar door. Hun populariteit hebben zij ongetwijfeld te danken aan hun overdonderende menselijkheid.

Dat engelen in menselijke gedaante kunnen verschijnen is ook niet nieuw. Abraham had pas achteraf in de gaten dat het engelen waren, die hij zo gastvrij had ontvangen.

Gerard de Lairesse, Abraham ontvangt drie engelen (1685), Louvre, Parijs

Engelen brengen goed nieuws, strijden voor de goede zaak, zingen met ons, rouwen met ons, zijn blij met ons. Vaak merk je pas achteraf, dat je er één hebt ontmoet.

Dan is er tenslotte, voor wie direct contact met een engel wil, de Engel met het mobieltje. Deze engel staat bovenop de Sint Jan in Den Bosch. Het telefoonnummer van deze engel is 0900-7468526.

Ik wens iedereen veel engelen toe in deze donkere winterdagen!

Ton Mooy, De engel met het mobieltje (2010), St. Jan, Den Bosch

Met dank aan (o.a.):
https://www.uffizi.it/en/online-exhibitions/in-the-light-of-angels#
https://www.nga.gov/collection/highlights/v
https://kro-ncrv.nl/katholiek/encyclopedie/a/aartsengelen