Suze Robertson, detail uit Het Witte Huis (ca. 1894), Kunstmuseum, Den Haag

Suze Robertson (1855-1922). Een vrouw, die niet uit de gegoede klasse of uit een kunstenaarsfamilie komt maar toch kiest voor het onzekere bestaan van zelfstandig kunstenaar. Een vrouw, die zich niet wenst te schikken naar de heersende mode op kunstgebied of de eisen van de kunsthandel, maar haar eigen gang gaat. Een kunstenares, met wie de kunstcritici in haar tijd zich niet goed raad weten: haar stijl is krachtig en dus ‘mannelijk’, maar ze ís geen man. Haar niet geromantiseerde interpretatie van het harde leven van plattelandsvrouwen is, paradoxaal genoeg, geen ‘vrouwelijk’ thema. Zij past niet in heersende kunststromingen aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw, zoals het impressionisme en postimpressionisme, maar is in feite een voorloper van het Nederlandse expressionisme.

Van 24 september 2022 t/m 5 maart 2023 is er in Museum Panorama Mesdag een overzichtstentoonstelling van werk van deze eigenzinnige kunstenares, ter gelegenheid van haar 100ste sterfdag.

 

Suze Robertson wordt inmiddels gerekend tot de grote kunstenaars van haar tijd. Haar werk is een mix van sociaal realisme en expressionisme, en vertoont onder andere parallellen met het werk van Vincent van Gogh. Robertson is een radicale vernieuwer: met haar expressieve, kloeke, ‘mannelijke’ manier van schilderen en tekenen en haar zeer eigen kleurgebruik, wordt zij aanvankelijk niet altijd begrepen, maar blijkt uiteindelijk één van degenen te zijn, die de Nederlandse kunst aan het begin van de 20ste eeuw naar nieuwe hoogten tilt. Haar werk wordt in de loop der jaren in steeds bredere kring gewaardeerd – ook internationaal – en zij sleept diverse onderscheidingen in de wacht. De tentoonstelling in Den Haag, waar Robertson het grootste deel van haar leven woonde en werkte, is de grootste overzichtstentoonstelling van haar werk tot nu toe (zie Museum Panorama Mesdag)

Suze Robertson, Zelfportret (ca. 1890-1900), part. coll.

Suze richt haar leven niet bepaald in volgens de heersende normen van vrouwelijkheid. De eerste feministische golf speelt zich tijdens haar leven af, maar daar houdt ze zich niet mee bezig. Hoe ‘modern’ ze haar leven voor die tijd, en in onze ogen, ook inricht, ze doet dat in de eerste plaats om haar enorme innerlijke drang om kunst te maken te kunnen verwezenlijken. Dankzij groot talent en doorzettingsvermogen bouwt Suze  buiten alle gebaande paden om, en vrijwel ongevoelig voor de sociaal-maatschappelijke mores en heersende artistieke mode, een succesvolle carrière op als professioneel kunstenaar.

In de periode 1874-1876 studeert Suze aan de Haagse Academie, die in die tijd in het teken staat van de romantische schilders van de Haagse School. Suze richt zich op het behalen van een akte MO tekenen. In 1876 rondt Suze haar studie aan de Haagse Academie af, en in 1877 wordt zij aangenomen als tekenlerares aan de meisjes-H.B.S in Rotterdam. Aan haar tekeningen is haar experimentele stijl goed af te lezen.

Suze Robertson, Portret van Adolphe Boutard (ca. 1884-1889), Part. coll.

Suze Robertson, Studie van een slapend meisje (z.j.), Part. coll.

Suze Robertson, Slapend meisje (ca. 1889), Kunstmuseum, Den Haag

’s Avonds gaat ze naar de Rotterdamse Kunstacademie om naar model te tekenen. Ze wordt echter niet toegelaten tot de naaktmodeltekenklassen, omdat men dat voor een vrouw onfatsoenlijk vindt. Ze bedenkt dus een list: ze wordt lid van de Academie. Dat kan, want het lidmaatschap staat open voor iedere kunstenaar of serieuze belangstellende. Het mooie is, dat leden volgens het reglement in principe aan alle lessen mogen deelnemen. Dat een vrouw daarvan gebruik zou maken om mee te doen aan de naaktmodeltekenklassen, is iets waar men geen rekening mee heeft gehouden… in de praktijk moet Suze dus nogal aandringen vóór ze daadwerkelijk wordt toegelaten. Er wordt tot ‘in een plaatselijk blad schande van gesproken’, zo herinnert Robertson zich in 1912. ‘ ’t Was een verschrikkelijk ding in Rotterdam: een jonge vrouw, die schilderde naar naakt model. En dan nog wel een leerares met zóóveel meisjes onder haar leiding’, aldus Robertson.

Suze Robertson, Naaktstudies (z.j.), Rijksmuseum Amsterdam

Na vijf jaar les gegeven te hebben in Rotterdam, neemt Suze in 1882 een financieel zeer lucratieve baan in Amsterdam aan, maar besluit na een jaar om de sprong te wagen: ze zegt haar baan op, en verhuist naar Den Haag, om zich daar te vestigen als zelfstandig kunstenaar. Haar familie verklaart haar voor gek.

Suze heeft niettemin een bescheiden succes. Vanaf 1885 ontvangt ze een aantal jaren achter elkaar de Koninklijke Subsidie voor Vrije Schilderkunst, een subsidie die wordt toegekend aan jonge, veelbelovende kunstenaars. Haar inspiratie vindt ze voor een groot deel op het platteland van het Gooi en in Brabant, waar ze regelmatig heen gaat om de boerenbevolking te schetsen. De schetsen werkt ze later uit in haar Haagse atelier.

Suze Robertson, Staande vrouw (z.j.), Part. coll.

Suze Robertson, Takbreekster (ca. 1887), Part. coll.

We zien een expressief beeld van het harde leven van plattelandsvrouwen, realistisch en rauw. Juist door het gebrek aan sentimentaliteit is het overtuigend en getuigt het van een oprecht invoelen. Het tafereel is misschien hard, maar niet zielig. Hierin verschilt haar werk wezenlijk van tijdgenoten, die dezelfde thematiek kiezen, maar dit sterk geromantiseerd uitbeelden. Suzes niet-geromantiseerde taferelen van plattelandsvrouwen worden door critici  als ‘onvrouwelijk’ bestempeld – in alle opzichten.

Suze Robertson, Aankleden (ca. 1905), Part. coll.

Suze Robertson, Boerenvrouw bij het vuur (ca. 1911), Part. coll.

Suzes vrouwen zijn persoonlijkheden, karakters, en geen anonieme aanleidingen om een sentimenteel plattelandstafereel te schilderen. Vergelijk bijvoorbeeld haar Kaartlegster (‘Oude Pietje’, Petronella Verhoeven) eens met Israels’ Als men oud wordt.

Jozef Israels, Als men oud wordt (ca. 1883), Kunstmuseum, Den Haag

 
Suze Robertson, De kaartlegster, Oude Pietje (ca. 1885-1888), Stedelijk Museum Breda

Haar schilderstijl ontwikkelt zich van een typisch Haagse School palet en een impressionistische penseelstreek naar een rauwe, kloeke verfbehandeling waarin ze de verf, aanvankelijk in aardetinten en later met meer kleur, in dikke, pasteuze streken op het doek zet. Dat doek heeft ze dan eerst geprepareerd met een evenzo dikke, ruwe laag grondering, wat voor een bijzonder levendig effect zorgt. Het is deze verfbehandeling, die August Allebé – hoogleraar en later directeur van de Amsterdamse Rijksacademie – de roemruchte uitspraak ontlokt dat Robertson behoort tot de ‘school van smeerdermaropsky’, al geeft hij toe, dat ze ‘soms hele mooie dingen maakt’. Haar voor die tijd zeer experimentele verfbehandeling is niet goed van een plaatje af te lezen, en kan alleen maar op waarde geschat worden tijdens een ontmoeting met het werk zelf.

Suze Robertson, Treurige tijden (1909-14), detail. Kunstmuseum, Den Haag

Suzes werk vertoont parallellen met dat van Vincent van Gogh (1853-1890). In 1892 is in Amsterdam de eerste grote overzichtstentoonstelling van zijn werk in Nederland. Suze blijkt bijzonder onder de indruk van het expressieve werk van Van Gogh. Niet alleen de manier waarop hij kleur als expressiemiddel inzet, maar ook zijn thematiek en de empathische manier waarop hij mensen portretteert, spreekt haar bijzonder aan. Net als bij Van Gogh gaat het Suze om de uitdrukking van een gevoel, en probeert ze door te dringen tot de essentie van wat ze wil afbeelden. Kleur, vorm, penseelvoering, alles wordt ingezet om de juiste expressie te bereiken. Dit bezorgt haar de mooie bijnaam ‘de vrouwelijke Van Gogh’.

Suze Robertson, Boerenvrouw, aardappels schillend (z.j.), Rijksmuseum, Amsterdam

In haar persoonlijke leven is Suze ook radicaal. Ze trouwt in 1892 met de schilder Richard Bisschop (1849-1926), maar omdat haar aanstaande man weinig werk verkoopt en voortdurend in de schulden zit, staat ze erop om buiten gemeenschap van goederen te trouwen. Bovendien behoudt ze haar eigen achternaam, waarschijnlijk omdat ze met die naam  al een behoorlijke reputatie heeft opgebouwd. In 1895 verhuist het paar met hun dochtertje Sara naar het Brabantse Leur, waar zij in ruil voor Suzes tekenlessen gratis wonen in het huis van de plaatselijke huisarts. Het is financieel aantrekkelijker dan het dure Den Haag. Ver van het stadsgewoel wordt dit voor Suze een periode van introspectie.

Suze Robertson, Pietje (ca. 1898), part. coll. (bruikleen Museum Panorama Mesdag)

Bij enkele werken van Robertson, die ze rond deze jaren maakt, is dan ook een invloed te zien van het symbolisme, waarin introspectie en spiritualiteit een grote rol spelen. In het symbolisme gaat het vaak om afbeeldingen van jonge vrouwen uit eenvoudige milieus, als symbolen voor reinheid en puurheid. Suzes werk Pietje (ca. 1898) verraadt een mogelijke invloed van dit symbolisme. Pietje lijkt niettemin toch een uitgesproken aardse vrouw van vlees en bloed. Tegelijk geeft het bladgoud om haar hoofd haar een soort aureool: ze is een aards icoon.

Suze maakt ook foto’s. De amateurfotografie is relatief nieuw en komt aan het eind van de negentiende eeuw in zwang met het uitbrengen van de eerste draagbare Kodak camera in 1888. Het gebruik van foto’s door schilders is overigens omstreden, maar zeker niet ongewoon. Je kunt het beschouwen als het maken van ‘aantekeningen’, of ‘schetsen’. Suze fotografeert vooral dorpsgezichten, die ze later uitwerkt in kloeke stijl tot een hoge mate van abstractie.

Suze blijft gedurende haar hele carrière regelmatig naakten tekenen en schilderen. Met haar Lena heeft Suze in 1905 succes op de tentoonstelling van de Rotterdamse Kunstkring. Suzes naakten zijn niet direct erotisch, maar juist van een grote ingetogenheid.

 
Suze Robertson, Lena (ca. 1903), Dordrechts Museum; schets: Part, coll. 

De intensiteit van Suzes palet neemt met de jaren toe. Haar kleuren worden sprekender, de verflagen dikker. In de details is goed te zien hoe vrij en bijna abstract haar werkwijze is.

 

Suze Robertson, Detail Binnenplaats Noordwijk (ca. 1905), Part. coll.

Suze Robertson, detail Witte huizen (1908-12), Part. coll.

Suze Robertson, Vrouw op binnenplaatsje (Brielle) (ca, 1913-1918), Groninger Museum

Ze krijgt forse kritiek, maar er zijn steeds meer kunstliefhebbers, die de vernieuwende kracht van haar werk inzien. Suze gaat in haar werk steeds haar eigen, experimentele gang, zonder zich wat aan te trekken van de heersende smaak of mode in de kunsthandel. Ze houdt er ook niet van om als persoon op de voorgrond te treden. Deze bescheidenheid is er mede oorzaak van, dat Suze Robertson in de kunstgeschiedschrijving slechts mondjesmaat voorkomt.

Schetsboekje van Suze Robertson, te zien op de tentoonstelling in Museum Panorama Mesdag

De  huidige tentoonstelling is een prachtig en passend eerbetoon aan deze ras-kunstenares: sober, en zonder poespas wordt haar werk tentoongesteld. Van haar persoonlijke spullen zijn alleen wat verfkwasten en een schetsboekje te zien (en gelukkig geen korsetten, parfumflesjes of zeepbakjes, die de kijker als een hinderlijk rookgordijn het zicht benemen op het werk, zoals bij de Drentse tentoonstelling rond Frida Kahlo).

Suze Robertsons werk spreekt voor zichzelf – op krachtige wijze. De tentoonstelling is te zien t/m 5 maart 2023.

Voor geraadpleegde literatuur, zie Literatuurlijst.