Het Rijksmuseum Twenthe, in Enschede, heeft beslist een primeur in huis gehaald met ongeveer vijftien werken van Artemisia Gentileschi (1593-ca.1654). Het is namelijk de eerste keer dat in Nederland zoveel werken van Artemisia bij elkaar te zien zijn. Er zijn een aantal fraaie topstukken te zien, zoals de indrukwekkende Jael en Sisera (1620) en Susanna en de ouderlingen (1622) – gebaseerd op twee tamelijk onverkwikkelijke Bijbelse drama’s –  en een ontroerende Madonna met Kind (ca. 1610). Maar er is meer. Artemisia wordt niet voor niets beschouwd als een van de grootste kunstenaars van de barok.

 

Het Rijksmuseum Twenthe behoort tot mijn favoriete musea. Ik bezoek het graag, en  regelmatig. Er is altijd genoeg te zien dat de aandacht boeit. De opstelling van de vaste collectie alleen is al de moeite waard (zie Ars Longa, Vita Brevis), en altijd zijn er fraaie wisseltentoonstellingen. Met Artemisia. Vrouw en Macht heeft het museum een van de grootste kunstenaressen van de barok en lieveling van feministische kunsthistorici in huis gehaald: Artemisia Gentileschi (1593-ca. 1654).

Het begin is goed, met de Allegorie op de roem (ca. 1630), een klein portretje van een beeldschone vrouw met een trompet. Het wordt wel beschouwd als een zelfportret van Artemisia – het is bekend dat zij heel mooi was – maar misschien is het beter om te spreken over een zelfrepresentatie: ‘dit ben ik, kunstenares, beroemd’. Dat mag rondgebazuind worden.

Artemisia Gentileschi, Allegorie op de roem (zelfportret) (1630-35), 57,5×51,5 cm. The Bennett Collection of Women Realists, San Antonio

In het voorwoord bij de catalogus vertelt museumdirecteur Arnoud Odding dat het museum een nieuwe koers heeft uitgezet. Men wil drie eigentijdse, maatschappelijke programmalijnen uitzetten. Eén daarvan is Body Politics, waarmee het museum zich specifiek richt op vraagstukken rond diversiteit en identiteit, wat natuurlijk ook een heel actueel thema is. Binnen deze programmalijn past de tentoonstelling Artemisia. Vrouw en Macht, hoewel dit naar mijn mening niet overal even helder uit de verf komt. Natuurlijk gaat de tentoonstelling over Artemisia’s identiteit als vrouwelijk kunstenaar in een mannenwereld, maar ik zag (en las) toch vooral veel ‘body’, en weinig ‘politics’.

Artemisa Gentileschi, Susanna en de oudsten (1622), 161×123,5 cm. Burghley House, Cambridgeshire, VK

In de verschillende zalen zijn de werken van Artemisia en haar mannelijke tijdgenoten (waaronder haar vader Orazio) gecombineerd rond bepaalde aandachtspunten, zoals bijvoorbeeld: ‘Dicht op de huid’, en ‘Vrouw in een mannenwereld’. Goede thema’s die recht doen aan Artemisia’s specialiteit: het weergeven van sterke, maar ook kwetsbare, en niet zelden (half)ontklede vrouwen. Eerst is er een zaal met veel rozig, vrouwelijk naakt. We zien hier een van Artemisia’s bekende werken: een prachtig, groot schilderij van Susanna en de oudsten (1623). Een Bijbels drama (je vindt het in Daniël 13), waarin een vrouw slachtoffer wordt van de ongewenste intimiteiten van twee mannen – #metoo in de zeventiende eeuw. Artemisia maakte verschillende versies van deze scene. Susanna’s afkeer, en haar poging zichzelf te bedekken, spreken boekdelen.

De muurtekst vertelt over het drama wat Artemisia zélf overkwam in 1611: zij werd verkracht door een collega van haar vader. De verleiding om daarom in Artemisia’s werk een neerslag van haar eigen ervaringen te zien, is groot, maar niet vanzelfsprekend. Susanna was in Artemisia’s tijd een algemeen, populair thema onder particuliere, mannelijke opdrachtgevers, net als andere Bijbelverhalen met een erotische, voyeuristische lading. Kunst was in Artemisia’s dagen bovendien een vak, waarmee door middel van opdrachten de kost verdiend moest worden, en géén creatieve therapie ter verwerking van trauma’s. Dit sluit overigens niet uit, dat Artemisia’s werk een autobiografische lading kan hebben. Merkwaardig genoeg vertellen de begeleidende teksten bij de werken in de zaal vooral over de schildertechnische aspecten van het weergeven van de menselijke huid.

Voor het Bijbelboek Judith heb je een katholieke Bijbel nodig, of de protestantse Bijbel mét apocriefen. Het verhaal gaat over een moord, waarmee de Israëlitische heldin haar volk van de ondergang redt. Judith is een van Artemisia’s favoriete thema’s. Daarom is het fijn om in de volgende zaal een enorme Judith en haar dienstmaagd tegen te komen. Artemisia schilderde dit werk rond 1640-45. Het is een tweede, nog grotere versie die zij maakte naar voorbeeld van een eerder werk van haar hand, uit 1623, met precies dezelfde compositie.

Artemisia Gentileschi, Judith en haar dienstmaagd (1645-50), 272×221 cm. Nat. Museum Capodimonte, Italië

Artemisia Gentileschi, Judith en haar dienstmaagd (1623), 184×141,6 cm. Detroit Inst.of Art

Deze eerste versie uit 1623 kan gerust gezien worden als een absoluut hoogtepunt van dramatische spanning en is één van Artemisia’s meest sterke werken. De tweede versie, die we in Enschede zien, is zeker indrukwekkend, maar haalt het niet helemaal bij de eerdere versie: de verhoudingen kloppen niet helemaal, en het licht-donkercontrast is afgezwakt. Dat laatste is bijvoorbeeld goed te zien aan de manier waarop de opgeheven hand van Judith door het kaarslicht wordt beschenen.

  1623

  1643

Dat deze kaarsverlichte Judith hier wordt getoond tegenover De dood van Seneca uit de stal van onze eigen Gerard van Honthorst – in Rome bekend als ‘Gherardo delle Notti’ –  navolger van Caravaggio en meester van de nachtelijke, door kaarslicht beschenen scènes, is natuurlijk een voor de hand liggende, maar mooie keus.

Gerard van Honthorst (omgeving), De dood van Seneca (ca. 1625), 205×264 cm. Centraal Museum, Utrecht

Dan is er een ‘moordzaal’, onvermijdelijk wanneer het over Artemisia gaat. De afgehakte hoofden van Holofernes, Goliath en Johannes de Doper rollen je hier bijna tegemoet. Eén werk, Jaël en Sisera (1620), trekt hier onmiddellijk de aandacht. Het is een van de absolute topstukken van de tentoonstelling.

Artemisia Gentileschi, Jaël en Sisera (1620), 86×125 cm. Museum van Schone Kunsten, Boedapest

Het lijkt op het eerste gezicht een wat ‘rustige’ scene, zonder de dramatische spanning van de Judiths. De kalme koelbloedigheid van Jaël, die een pin slaat door het hoofd van een wat mollige Sisera (je vindt het verhaal in Richteren 4), heeft echter een geheel eigen lading. Let bijvoorbeeld eens op de details, zoals de grijnzende apekop op Sisera’s zwaard. Maakt Artemisia deze man soms belachelijk?

De tekst op de zuil vertelt ons in kloeke letters: Artemisia Lomi facibat MD CXX  (Artemisia maakt dit in 1620). Lomi was overigens de naam van de familie van haar vader in Florence, waar zij op dat moment woonde. Zij nam die naam aan, wellicht om associaties met de verkrachtingszaak, waarmee zij geheel onverdiend een sociaal stigma had opgelopen, te vermijden.

Het lijkt een sterk, persoonlijk statement: ‘ik doe dit, dit ben ik, daar kan geen man tegenop.’  Zo rustig, vastberaden en doortastend als deze Jaël de pin op Sisera’s hoofd zet en haar arm heft voor de fatale klap, net zo vastberaden en vastbesloten ontwikkelt Artemisia zich als zelfstandige, vrouwelijke kunstenaar in een tijd, waarin dat alles behalve vanzelfsprekend is.

Artemisia’s meest iconische werk, Judith onthoofdt Holofernes (1614-20), ontbreekt helaas. Wat zou het mooi geweest zijn, wanneer het museum in deze zaal met rollende koppen en dappere moordwijven dan toch nog een muur had gewijd aan een reproductie van dit indrukwekkende schilderij, waarvan mannelijke kunsthistorici zich eeuwen lang hebben afgevraagd hoe het toch mogelijk is, dat een vrouw zoiets schilderen kon!

Artemisia Gentileschi, Judith onthoofdt Holofernes (1614-20), 198×160 cm. Galleria degli Uffizi, Florence

Nu moeten we het doen met de wat tamme Judith met het hoofd van Holofernes (1607-10) uit de collectie van Fabrizio Lemme, een werk waarvan zelfs helemaal niet zeker is of het wel door Artemisia gemaakt is.

Artemisia Gentileschi, Judith met het hoofd van Holofernes (1607-10), 130×99 cm. Part. coll. Fabrizio Lemme

Artemisia schilderde niet alleen belaagde of moordende vrouwen zoals Susanna, Bathsheba, Judith en Jaël. Er zijn Magdalena‘s, diverse heiligen, een ontroerend mooie Madonna met Kind (ca. 1610), en ook een paar mannelijke helden: David met het hoofd van Goliath (1631), en Christus zegent de kinderen (ca. 1628). Krachtige en populaire heldinnen uit de Oudheid, zoals Cleopatra en Minerva,  ontbreken ook niet in Artemisia’s repertoire.

Artemisia Gentileschi, Madonna met Kind (ca. 1609-10), 118×86 cm. Palazzo Pitti, Florence

Artemisia Gentileschi, Minerva (ca. 1635), 131×103. Galleria degli Uffizi, Florence

Artemisia’s Minerva (ca. 1635), godin van de wijsheid en beschermvrouw van de kunsten, straalt kracht en vastberadenheid uit. Op haar schild het afgehakte hoofd – hoe kan het ook anders – van Medusa.

Het draait in deze tentoonstelling om vrouwen, die begeerd en belaagd worden, maar ook vrouwen die letterlijk het heft in eigen hand nemen. Sterke, vastberaden vrouwen, net als Artemisia. Zij is een kunstenaar die bewijst, dat zij de concurrentie met haar mannelijke collega’s prima aankan. Artemisia verbeeldt de in haar tijd bekende en populaire thema’s op virtuoze wijze vanuit het perspectief van de vrouw, en dit maakt haar werk uniek. Het museum wil, zo vermeldt de website, met deze tentoonstelling ‘het buitengewone oeuvre van een buitengewone schilder laten zien, en daarmee ook een geschiedenis van de vrouw.’ Het eerste klopt. Het laatste is eerlijk gezegd enigszins overdreven, want al wordt Artemisia in onze eigen tijd beschouwd als een boegbeeld van de feministische kunstgeschiedenis, daarvan is weinig terug te vinden in de tentoonstelling. Het doet niets af aan het feit, dat deze tentoonstelling absoluut een bezoek waard is.

Ik heb hier maar een klein tipje van de sluier opgelicht. Er valt van deze boeiende, begaafde vrouw nog zóveel meer te vertellen en te laten zien. Dat doe ik graag op dinsdagavond 26 oktober, in een rijk geïllustreerde online lezing via Zoom. Je kunt je HIER opgeven (kosten €7,50 p.p.).

En ga vooral naar de tentoonstelling! Deze is te zien t/m 23 januari 2022.